جين جو ارادو رنگت - جين (21)

جين جو ارادو رنگت - جين (21)

”دريا خان سنڌي“

ڇوڪرو يا ڇوڪري، بائيولوجي جو هي سوال اوترو هي پراڻو آهي جيترو انسان، هي ٿيندو ڪيئن آهي؟ ٿامس مورگن جيڪو جينيات جي بانين مان هيا، انھن جنس جي ارادي ۾ جينيات جي ڪردار کي نيڪال مان امڪان ڪوٺيو هيو” نر يا مادي ۾ هي ڪيئن ريڪور ٿيندو آهي؟ انجو واسطو انهن حالتن سان آهي جنھن ۾ هي وڌنڌو آهي، نر يا مادي جي وچ فرق کي جين مان ڳولها ڪرڻ بي ڪار آهي ڇوجو بيضو هڪ متوازن حالت ۾ هوندو آهي،”مورگن جو خيال غلط هيو 

نيٽي اسٽيونز جي والد هڪ ڊکڻ هيا، نيٽي جن تعليم ڪئي هئي ۽ اسڪول ۾ ٽيچر بڻجي ويون هيون، اسڪول جي پگهار ۽ ٽيوشن مان پيسا گڏ ڪري اسٽينفورڊ يونيورسٽي ۾ بائيولوجي ۾ داخلا ورتي جيڪو ان وقت ڪنهن عورت جي لاءِ عجيب چونڊ سمجهو ويندو هيو، زولوجي ۾ پنهنجي ڪم جي لاءِ اٽلي ۾ 1903ع ۾ ملاحن جي رهائش جي چونڊ ان مان بہ عجيب ٿي ويو، اتي انهن سان ڪم ڪرڻ واري ٿيورڊور بووري هيا، بووري ملاحن سان سمنڊي ارچن sea urchin جا آنا حاصل ڪري انهن تي ڪروموزوم جي سڃاڻپ جي تڪنيڪ بڻائي هئي 

ڇا ڪروموزوم جنس جو ارادو ڪري سگهي ٿي؟ ان سوال جي لاءِ اسٽيونز هڪ سادي جاندار جي چونڊ ڪئي جيڪو mealybug هيو (جنهن کي اٽي جو ڪيڙو بہ چيو ويندو آهي) اسٽيونز جن جڏهن بووري جو طريقو انهن ۾ نر ۽ مادي تي استعمال ڪيو تہ ان سوال جو جواب جيئن پاڻ هي ٽپو لڳائي ڪري خوردبين هيٺ نظر اچي ويو، mealbug ۾ ويھ ڪروموزوم ٿيندا آهن، هي ڏھ جوڙڻ جي صورت ۾ هوندا آهن، مادي ڪيڙن ۾ هي ڏھ جوڙا ميچ ٿيندا هيا، جڏهن تہ نر ڪيڙي ۾ نو جوڙا تہ هوئين ئي هيا، پر ٻن ڪروموزوم - اسٽيونز جن تجويز ڪيو تہ هي ننڍو ڪروموزوم جنس جو ارادو ڪرڻ جي لاءِ ڪافي آهي، انکي” جنس جو ڪروموزوم“ چيو. 

جنس جي ارادي جي هاڻي سادي کن ٿيوري ملي وئي هئي، نر وٽ هي ٻهي ڪروموزوم 

آهن، هڪ نارمل سائز جو جيڪو مادي بڻائيندو آهي ۽ هڪ ننڍي سائز جو جيڪو نر بڻائيندو آهي، جڏهن اسپرم مان هي ننڍو وارو ڪروموزوم حاصل ٿيندو آهي تہ اڳيون ڪيڙو نر ۽ جيڪڏهن نارمل سائز جو تہ اڳيون ڪيڙو مادي 

انجي تصديق ايڊمنڊ ولسن جي ڪم سان ٿي وئي، انھن ان جي اصطلاحات کي ساڌو ڪري ڇڏيو، ننڍن کي Y چيو، نارمل سائز واري کي X، نر جا خليا XY وارا هيا جڏهن تہ مادي جي خليا XX وارا، آني ۾ مادي جي طرف کان X ڪروموزوم ايندو آهي، جيڪڏهن Y ڪروموزوم وارو اسپرم انکي فرٽيلائز ڪري ڇڏي تہ ملي ڪري XY بڻجي ويندا ۽ نر بڻبو، جيڪڏهن X وارو ڪري ڇڏي تہ XX ۽ نتيجو مادي جي صورت ۾ نڪرندو، هي جنس جي ارادي جو عمل آهي، جيڪو رينڊم آهي ۽ پهريون اسپرم جيڪو جينياتي تي لوڊ داخل ڪندو آهي، ان وقت جنس جو فيصلو ٿي ويندو آهي 

اسان ڄاڻون ٿا تہ هر قسم ۾ نر ۽ مادي ۾ گهڻا فرق هوندا آهن، هي انفارمیشن ڪٿي آهي؟ ان هڪ مسئلو پيدا ڪري ڇڏيو هيو 

اسٽيونز ۽ ولسن جن جيڪو سسٽم دريافت ڪيو هيو، انجو هڪ اهم نتيجو نڪرندو هيو، جيڪڏهن Y ڪروموزوم ۾ نر بڻجڻ جي سڄي انفارميشن آهي تہ ان ڪروموزوم ۾ اهوئي سڀ هدايتون هونديون جيڪي نر ۽ مادي کي جدا ڪندا آهن، ماهرن جينيات جو خيال هيو تہ انھن ۾ درجن اهڙيون جينز هونديون جيڪي اناٽوميڪل، فزيولوجيڪل ۽ سائيڪو لوجيڪل نمو ڪوآرڊينيٽ ڪندا آهن، هي تصور ڪرڻ مشڪل هيو تہ هي ڪم هڪ ئي جين ڪري سگهندي هئي، پر ٻيو پاسو هي آهي تہ Y ڪروموزوم جينز جي رهڻ جي لاءِ سٺي جڳھ ناهي انجي وجھ هي آهي تہ هي جوڙي جي صورت ۾ ناهي هوندو انجو ڪو ڊپليڪيٽ ۽ بيڪ اپ نہ آهي، ان ڪروموزوم جي هر جين کي پنهنجي حفاظت پاڻ ڪرڻي آهي، خراب ٿيڻ تي مرمت نٿي ڪري سگهجي، ڪجھ بہ ٻئي جڳھ مان ڪاپي نٿو ڪري سگهجي (جيڪو ٻين ڪروموزوم جو طريقو آهي) جيڪڏهن اتي ميوٽيشن ڦير گهير جو حملو ٿي وڃي تہ ريڪوري جو طريقو نہ آهي، Y ڪروموزوم ماضي جي انهن زخمن جا نشان رکندو آهي جيڪي ان وجھ سان انساني جينوم ڄڻوٺو جو سڀ کان نازڪ حصو آهي 

 

ان جينياتي بمباري جو حل هي ڪڍيو تہ انھن ڪيترا ملين سال کان پاڻ کي مختصر ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي، اهڙا جين جيڪي اسان هياسين، انھن ٻين ڪروموزوم جي تابع ڪري ڇڏيو، جتي اهو باحفاظت گڏ ٿي سگهن، اهڙا جين جيڪي غير اهم هيا، اهوئي ريٽائر ڪيا ويا يا ترڪ ٿي ويا، ان ۾ انفارميشن گهٽ هئڻ سان گڏوگڏ ان جو پنهنجو سائز ننڍو ٿيندو ويو، هڪ هڪ ٽڪڙا ڪري ڪري، ميوٽيشن ڦير گھير ۽ جين جي ختم ٿي وڃڻ جي بي ڪيف سائيڪل ۾، Y ڪروموزوم جو سڀ کان ننڍو ٿيڻ محض اتفاق ناهي، انکي planned obsolescence چوندا آهن، مرداڻو ريٽائرمينٽ گهر ۾ سگريٽ جو ڪش وٺندي ڌوئين ۾ ختم ٿيندڙ ماڻهون جيان 

جينياتي لحاظ سان هي هڪ وڏو دلچسپ پيراڊوڪس پيش ڪندو آهي، جنس انساني جي ڳجهائي ترين خاصيتن مان آهي، هي ڪروموزوم سان ٻڌائيندا آهن تہ انهن جي ڪوڊنگ ڪيترن جينز سان ملي ڪري نٿي ٿي سگهي، هڪ جين جيڪو ان نازڪ ڪروموزوم ۾ دٻيل آهي اها ان خاصيت جو ماسٽر ريگوليٽر آهي 

ڪروموزوم جي اندر ان جين جي ڳولها لنڊن ۾ هڪ ماهر جينيات پيٽر گڊفيلو جن 1980ع جي ڏهاڪي ۾ شروع ڪئي، انھن هڪ برطانوي اينڊوڪرائينولوجسٽ جيرالڊ سوائر جو اڀياس پڙهيو هيو، سوائر جن گهڻو ئي گھٽ پاتو ويندڙ سوائر سنڊروم Sawyer syndrome دريافت ڪيو هيو، ان ۾ XY ڪروموزوم جي هوندي بہ هڪ فرد عورت هوندو آهي، نفسياتي، جسماني ۽ هر لحاظ سان، سوائر سنڊروم واري عورت ۾ Y ڪروموزوم تہ موجود هوندو آهي پر ڪنهن وجھ سان هي پنهنجي هئڻ جو اعلان ناهي ڪري سگهندو، اهڙين عورتون کي ڳولهڻ، انجي Y ڪروموزوم جو هڪ هڪ ڪري ڪري مطالعو ڪرڻ، ان ۾ اها ڦير گهير ڳولهڻ جنهن جي وجھ سان هي پنهنجو ڪم نہ ڪري سگهيو، هي جنس جي جين ڳولها هئي (۽ هي سولي نہ هئي) 

ڊيوڊ پيج جن ايم آئي ٽي ۾ پنهنجي ٽيم سان گڏ ان طريقي سان Y ڪروموزوم جو هڪ علاقو دريافت ڪري ورتو هيو، هي سڀ محنت گهربل هيو، هڪ هڪ ڪري ڪري ان علائقي مان جين کي پڙهڻو هيو، گڊفيلو اڳتي وڌي رهيا هيا جڏهن انهن کي 1989ع جي گرم موسم ۾ انهن کي خبر ملي تہ پيج جن جين دريافت ڪري ورتي آهي، انکي ZFY جين چيو ويو، صحيح جڳھ تي موجود جين شروعات ۾ سٺو اميدوار لڳي رهي هئي پر جڏهن گڊفيلو جن انجو احتياط سان گڏ تجزيو ڪيو تہ هي فٽ نہ ٿي رهي هئي، سوائر سنڊروم واري عورتن جا سيڪونس ۾ ان جين جي ڪا اهڙي ڦير گهير دريافت نہ ٿي جيڪا سگنلنگ روڪيندي هجي، گڊفيلو واپس پنهنجي ڳولها ۾ لڳي ويا 

پيج جي ٽيم صحيح جڳھ تائين تہ پهچي وئي هئي پر صحيح جين کي مس ڪري ڇڏيو هيو، انهي سال ان مان ويجهو هڪ ٻئي جين ملي، ننڍي جين، سواءِ ڪنهن انٽرون جي، ٽائٽ پيڪنگ ۾، غير دلچسپ لڳڻ واري، انجو نالو SRY رکيو ويو، هي SRY پروٽين بڻائيندي هئي، ان پروٽين جي نر جانورن ۾ موجودگي بہ ان خيال سان صحيح ٿيڻ جي طرف اشارو هئي، سوائر سنڊروم واري عورت جي تجزي ان جين جي هڪ ڦير گهير کي ظاهر ڪري ڇڏيو هيو جيڪو ان خاندان جي ٻين فردن ۾ نہ هئي، پنهنجو ڪيس ثابت ڪرڻ ڏيڻ جي لاءِ هڪ آخري ڊرامائي تجربو رهجي ويو هيو 

جيڪڏهن هي جنس جو ارادو ڪندي آهي تہ جيڪڏھن مادي ۾ ان جين کي فعال ڪري ڇڏجي؟ ڇا مادي کي نر بڻائي سگهجي ٿو؟ گڊفيلو جن مادي ڪوئن ۾ ان جين جي اضافي ڪاپي داخل ڪئي، انجي اڳئي نسل ۾ جيڪي ٻچا XX سان گڏ پيدا ٿيا هيا ( جينياتي لحاظ سان مادي) اها جسماني لحاظ کان ۽ عادتن جي حساب سان نر هئي، گڊفيلو جن ابتي سوائر سنڊروم هڪ جين کي تبديل ڪري پيدا ڪري ڇڏيو هيو

تہ ڇا جنس خالي هڪ جين آهي؟ تقريبن، سواءِ ايسٽروجن جي ليول جي سطح گهٽ هئڻ جهڙي ڪجھ هڪ شين جي ان جين جي غيرفعال ٿيڻ جي وجھ سان XY هئڻ جي باوجود جنسي سڃاڻپ هر لحاظ کان عورت جي هئي، SRY جين ۾ هڪ تبديلي پوري ماڻهون کي بدلي ڇڏيندي آهي، هي گهڻو ئي ساڌو آهي، جيئن هڪ سوئچ آن يا آف ٿي وڃي، آنم ڪنھن بہ طرح جو ڪو شڪ ناهي 

پر جيڪڏهن هي هڪ آن يا آف سوئچ آهي تہ مرد ۽ عورت جي وچ جا ڪيترا رنگ؟ انجو پس منظر جينومڪ ڪوڊ جي جينياتي ڪاسڪيڊ - آبشار آهن 

هلندڙ....

اسان سڀ هڪجهڙا آهيون؟ جين (20)

https://www.facebook.com/groups/ScienceJeDuniya/permalink/2732613217020752/

#ScienceJeDuniya