ريل تي باجا ۽ بائيولوجي جو نامعلوم جين (1)

ريل تي باجا ۽ بائيولوجي جو نامعلوم جين (1)

ڪرسچن ڊوپلر آسٽرين سائسندان هيا، 1842 ۾ اڻيتاليھن جي ڊوپلر جن رياضياتي منطق کي استعمال ڪندي نتيجو ڪيو تہ آواز جي پچ يا روشني جي رنگ جو آڌار مشاهدي ڪرڻ واري جي جڳھ ۽ رفتار تي آهي، جيڪڏهن آواز جو بنياد ٻڌڻ واري جي طرف اچي رهيو آهي تہ دٻاءُ ٿيڻ جي وجھ سان آواز جي پچ گهڻي جڏهن پري وڃڻ جي صورت ۾ گهٽ ٿيندي، نقادون جن مذاق بڻايو، اهو وري ڪيئن ممڪن آهي تہ هڪ ئي ليمپ مان نڪرڻ واري روشني جا رنگ مختلف نظر اچن؟ 

ڊوپلر جن 1845 ۾ باجو وڃاڻ وارن جي هڪ بينڊ کي ريل تي کنيو ۽ انهن کي چيو تہ جڏهن ريل هلي تہ هڪ ئي نوٽ وڃائيندا رهن، پليٽ فارم تي بيٺل ماڻهون حيرت ۾ ٻڌندا رهيا تہ جڏهن ريل انهن جي طرف اچي رهي هئي تہ ھي نوٽ وڌيڪ ۽ جڏهن تہ جڏهن پري وڃي رهي هئي تہ گهٽ پچ سان گڏ هو 

ڊوپلر جو چوڻ هو تہ آواز ۽ روشني يونيورسل ۽ قدرتي اصولن جي تحت ڪم ڪندا آهن، ڀلي هو ٻڌڻ ۽ ڏسڻ ۾ ڪيترائي مختلف ئي خلاف عقل ڇو نہ لڳن، جيڪڏهن اوهان احتياط سان ڏسندو تہ دنيا جي گهڻائي ۽ ڳجھا لڳڻ واري فنامينا گهڻي ئي نظم واري فطري قانون جو نتيجو آهن، ڪيترائي ڀيرا اسان پنهنجي خيال ۽ سمجھ مان انھن کي سمجھي وٺندا آهيون پر گھڻو ڪري اسانکي ذهانت مان سڌارڻ وچ تجربا ۽ حالتن جي ضرورت پوندي آهي جيئن تہ باجو وڃائڻ واري بينڊ کي ريل تي کڻڻ، جو اسان انکي سمجهي سگهون 

ويانا ۾ سائنس وڌي رهي هئي، ڊوپلر فزڪس جا استاد هيا ۽ انجي هڪ شاگرد ڊوپلر جي طريقن کان گهڻو متاثر بہ ٿيا ۽ پريشان بہ، هي شاگرد مينڊيل هو، انجي دلچسپي بائيولوجي سان هئي پر بائيولوجي جي سائنس ۾ گهڻائي ڊسپلن لڳي رهي هئي، بائيولوجي ۾ ٽيڪسانومي پڙهي ويندي هئي، گهڻن شين کي ڪڻڪ، فائلم، ڪلاس، آرڊر، فيملي، جينرا ۽ قسم ۾ ورڇ ڪرڻ جو ڪم ٿيندو هو، پر هي سڀ خالي ڪيٽگري ٺاهڻ وارو ڪم هيو، انجي پٺيان منطق ڇا هئي؟ ائين ڇو هو؟ ڪينگرو جو ٻچو ڪينگرو ئي ڇو ٿيندو آهي، چمڙي جو چمڙو؟ سونهری وارن ۽ نيرن اکين واري سونهری وار ۽ نري اک واري اولاد کي ۽ ڪاري  گهنڊيدار وارن Hair's جي گهر ڪارو ۽ گهنڊيدار وار وارا ٻچا ئي ڇو پيدا ٿيندا آهن؟ هي سڀ ڪجھ نامعلوم هو 

 

هي سوال صدين پراڻو هيا، فيثاغورث جن ان تي پنھنجي ٿيوري ڇهين صدي اڳ مسيح ۾ پيش ڪئي هئي، انجو بنيادي نڪتو هو تہ وارثت پيءُ کان ايندي آهي، نر يا سيمن پوري جسم ۾ ئي هدايتون گڏ ڪندو آهي، هر عضوي مان پراسرار بخارات جمع ڪندو آهي ۽ هڪ ماڻهون جي لائيبريري بڻجي ويندو آهي ۽ هڪ ماڻهون کي نپوڙڻ هوندو آهي، اک جو رنگ، وارن جي بناوت جهڙي هدايتن ان ۾ هونديون آهن 

هي ماءُ جي جسم ۾ وڃي ڪري جڏهن بيهجي وڃي تہ اتان کان غذا حاصل ڪندو آهي ۽ ائين ٻار وجود ۾ ايندو آهي، ان ٿيوري کي پوءِ اسپرم ازم جو نالو ڏنو ويو، ان ۾ مرڪزي ڪردار اسپرم جو هو، پيءُ ٻار کي”نيچر" ڏيندو آهي، ماءُ انجي پرورش ڪندي آهي، ان خيال جي پويان فيثاغورث جو ٽڪنڊو سان گڏ جنون هو، پنھنجي ٽڪنڊي جي رياضي جيان انجو فارمولو هي هو تہ انجي هڪ پاسي پيءُ جي نيچر آهي، ٻيو ماءُ جي نيچر ۽ انجي مدد سان ٽي سائيڊ پتو ڪري پئي سگهجي 

ارسطو جي تيز ۽ تجرباتي دماغ جن فيثاغورث جي وارثت جي ٿيوري کي بائيولوجيڪل دنيا مان تجرباتي ڊيٽا وسيلي غلط ڪوٺيو، وارٿتي فيچر هڪ يا ڪيترائي ڀيرا ٻہ نسلون ڇڏي ڪري بہ اچي سگهن ٿا، ڪيتريون ئي عادتون جهڙوڪ هلڻ ڦرڻ، خلا ۾ تڪڻ ڏسڻ يا ذهني حالت اهڙا فيچر ناهين جو اسپرم ۾ وڃي سگهن، ۽ جيڪڏهن ڇوڪري پيدا ٿي تہ پوءِ اها ڪيئن سڀ فيچر والد مان ڪيئن وٺي سگهي ٿي ارسطو جن متبادل خيال پيش ڪيو جيڪي پنهنجي وقت ۾ گھڻا اڳتي هيا، جنھن طرح والد جي طرف کان فيچر وارثت ۾ ايندا آهن، ائين ئي والدا جي طرف کان بہ ۽ نيو وجود انجي ملاپ سان آهي، جڏهن تہ والدا جي طرف کان ٻار جي بڻجڻ جو ميٽيريل ايندو آهي، وارثت حقيقتن پيغام جي منتقلي آهي، هي ٽڪنڊو ناهي، هڪ دائرو آهي، فارم مان انفارميشن ۽ انفارميشن مان فارم، 

ارسطو انکي ڪوڊ چيو هو، ۽ جيڪڏهن ارسطو جي ڪوڊ جي بنيادي خيال صحيح هيا پر جيڪڏهن وارثت انفارميشن جي منتقلي آهي تہ جي انفارميشن ڇا آهي؟ ڪٿي آهي؟ هزارين سال تائين ان سوال تي ارسطو ۽ فيثاغورث کان اڳتي نہ پئي پڙهيو وڃي سگهيو

هلندڙ.... 

جين جا ظلم (5)

جین جا ظلم ۔ جین (5)

بائيو لوجسٽ فرٽز لينز هڪ ڀيرو چيو هو” نازي ازم اپلائيڊ بائيولوجي هئي" جنوري 1933ع ۾ ايڊولف هٽلر تخت سنڀاريو هو، نازي نظري موجب نسلي هائي جين صحيح ڪرڻ ضروري آهي، انکي پيش ڪرڻ وارو پلوٽز جو چوڻ هو تہ جنھن ريت انساني پنهنجي هائي جين جو خيال رکندو آهي، ۽ پاڪيزگي حاصل ڪندو آهي، ائين ئي قومن کي ڪاٺ ڪٻاڙ ۽ فالتو ماڻهون ختم ڪري پنھنجي هائي جين جو خيال رکڻ ضروري آهي تہ جيئن هڪ صحتمند ۽ نج نسل بڻجي سگهي، جنھن طرح جاندار شيون پنھنجا خراب خليا قربان ڪري ڇڏينديون آهن، هڪ سرجن خراب عضوا ڪٽي ڪري اڇلائيندو آهي تہ جيئن جسم صحتمند رهي سگھي، ائين ئي هي رياست جو ڪم آهي اها عظيم مقصد ڪارڻ بي رحمي سان نقصانڪار جين آبادي ۾ ڦھلجڻ کان روڪي 

آمريڪا ۾ يوجينڪس ڪيمپ کلي چڪا هيا، جرمن يوجينڪس ان مان متاثر ٿي ڪري رياستي پروگرام جي تحت نقصانڪار جين آبادي مان ختم ڪري رهيا هيا، قيصر ولهلم انسٽي ٽيوٽ نسلي سائنس جو اڪيڊمڪ مرڪز هو، نسلي بائيولوجي جرمن يونيورسٽين جي خلاصي جو حصو بڻجي وئي هئي 

پلوٽز جا خيال هٽلر جيل ۾ پڙهيا هيا ۽ ان کان گهڻو متاثر ٿيا هيا، هٽلر جو خيال هو تہ ھي نقصانڪار جين قوم جي لاءِ سست زهر آهن ۽ هڪ مضبوط ملڪ جي بڻجڻ ۾ رنڊڪ آهن، حڪومت جي اچڻ کانپوءِ هٽلري کي انھن خيالن کي عملي ڪرڻو جو موقعو ملي ويو، حڪمران بڻجڻ جي پنج مهينن کانپوءِ سٽيريلازيشن جراثيم کان پاڪ ڪرڻ جو قانون بڻجي ويو،”جيڪو جينياتي مرض جو شڪار هوندو، ان تي آپريشن ڪري سگهجي ٿو“ وراثتي بيمارين جي لسٽ بڻائي وئي، ذهني ڪمزوري، شٽزوفرينيا،ڪوڙھ، ڊيپريشن، انڌائپ، جسماني معذوري ان ۾ آيون، اهڙي ماڻهون کي عدالت ۾ پيش ڪيو ويندو هو، ڪورٽ مان اجازت ملڻ تي انکي جراثيم کان پاڪ ڪيو ويندو هو، ڀلي انجي مرضي هجي يا نہ. 

ان جي عوامي سپورٽ حاصل ڪرڻ جي لاءِ قانوني عمل سان پراپيگنڊا مهم شروع ڪئي وئي، سرڪاري اداري طرفان فلمون بڻايون ويون، داس اربي (ترڪ) ۽ اربڪرانڪ (وارثتي بيماريون) جهڙن مشهور ٿيڻ واريون فلمون سينيما ۾ هلون، هڪ معذور عورت جي ٿيڻ واري معذور ٻار جي وجھ سان ٻنهي جون زندگيون اجڙي وڃڻ جي غمگين ۽ جذباتي داستان گهڻي مشهور ٿي، هڪ ٻئي فلم اوليپا جنھن ۾ هڪ جرمن رانديگر جي پرفيڪٽ جسم جو جينياتي پختگي جو شڪار آهن، انجي جسماني صلاحيتن تي هرڪو شڪ ڪندي ڏيکاريو ويو. 

ٻئي پاسي نسلي صفائي جي حد آهستي آهستي ڦهلجندي وئي، نومبر 1933ع ۾ انجي هيٺ خطرناڪ ڏوهاري بہ آيا، انن خطرناڪ ڏوهارين ۾ سياسي مخالف، صحافي ۽ لکڻ وارا بہ هيا، آڪٽوبر 1935ع جي نورمبرگ قانون ۾ جرمن ماڻهن جا جين يهودين سان ملڻ تي پابندي هنئي وئي، يهودي آريا نسل سان ملاپ نہ پئي ڪري سگهيا، شادي ممنوع ڪئي وئي، يهودين جي گهرن ۾ جرمن عورتون جو ڪم ڪرڻ منع ڪيو ويو، 1934ع ۾ هر مهيني پنج هزار ماڻهون جراثيم کان پاڪ ٿي رهيا هيا، ٻہ سو وراثتي صحت جون عدالتون پورو ٽائيم اهوئي ئي ڪيس ٻڌي رهيون هيون، منظوري ملڻ ۾ ڪنهن دير جو شڪار نہ هيا، ڪيس ۽ اپيليون جلدي جلدي حل ڪيون پئي ويون 

آمريڪا ۾ هوجينڪس جي حامي جرمن پروگرام تي حسد ڪري رهيا هئا، لاٿراپ استوڊورڊ جن لکيو تہ” اسانجي رياست ڇو ايتري ڪمزوري آهي؟ اسانکي جرمن مثال مان سبق ماڻڻ گهرجي، باهمٿ قومون اهڙيون هونديون آهن 

سٽيرئلائزيشن - جراثيم پاڪ مان قتل تائين جو سفر خاموشي سان ٿيو هو، خبر بہ نہ پئي، 1935ع ۾ هٽلر ان پروگرام جي رفتار تي ناراضپو جو اظهار ڪيو هو، سڀ کان سٺو طريقو ڪمزور جين وارن کي ئي ختم ڪري ڇڏڻ هو پر انجو ري ايڪشن ڇا هوندو؟ هي موقعو 1939ع ۾ آيو، رچرڊ ۽ لينا ڪرشمار جن گذارش ڪئي تہ انهن جو ٻار يارهن مهينن جو آهي، انڌو آهي ۽ هٿ ۽ پير بہ ٺيڪ ناهين، انجو مضبوط جرمن قوم جي جينياتي پول ۽ نہ هجن گهرجي، انجي اجازت جلدي ملي وئي ۽ پروگرام کي ٻارن کي ختم ڪرڻ تائين جلد ئي وڌايو ويو، اهڙي ماڻهن جا چپ ٻڌي ورٽس چپ کائي ويو يعني” زندھ رهڻ جي لاءِ ناڪاور" هاڻي خيال هي هو تہ نسلي صفائي خالي مستقبل ۾ ئي ڇو؟ اڄ ئي ڇو نہ

 

انجي شروعات ٽن سالن مان گهٽ عمر جي  معذور ٻارن کي ختم ڪرڻ سان ٿي، سپٽمبر 1939ع تائين هي خاموشي وڌيڪ پکڙجي چڪو هو، ان کان اڳئي واري گهٽ عمر ڏوهارين جي آئي، ڊاڪٽر انهن کي جيتياتي حساب سان نقصانڪار چوندا هيا، ڪيترا ڀيرا گهڻي معمولي ڏوھ جي سزا بہ موت بڻجي وئي، ۽ پوءِ هي وڏن تائين پهچي ويو 

سڄي ملڪ ۾ ماڻهن کي ختم ڪرڻ جا مرڪز ٺاهيا ويا، باڊامار ۾ پهريون گيس چيمبر بڻيو، ڪاربن مونو آڪسائيڊ وسيلي موت ڏني ويندي هئي، سائنس ۽ ميڊيڪل ريسرچ جي نالي تي هي ڪيو ويندو هو،”انهن جي جسم جا عضوا، ٽشو ۽ دماغ محفوظ ڪيا ويا تہ جيئن انهن مان اسان سائنس کي اڳتي وڌائي سگهون،“ ڊاڪٽر انهن جي لاشن تي آپريشن ڪرڻ جي پريڪٽس ڪن پيا 

سٽيرئلائزيشن، جراثيمن کان پاڪ قانون جو نشانو 1933 کان 1943 جي وچ چار لک ماڻهون بڻيا 

”يهودي پن“ ۽ خانا بدوش ٿيڻ بہ ڪروموزوم جي وسيلي اڳتي منتقل ٿيندو آهي، جرمن سياسي ڪلچر ۾ اختلاف ڪرڻ ۽ سوال اٿارڻ روڪيو ويو هئو، جيڪو چيو ويو، هاڻ انکي ريسرچ مان ثابت ڪيو وڃڻ هو، انجي حق ۾ سائنيسي ثبوت کڻي اچڻ جي ذميواري قيصر ولهلم انسٽي ٽيوٽ جي هئي، اوٽمار وون ورشيور تحقيق مان پتو ڪيو تہ هسٽيريا ۽ چريائپ يهودين جي ڪارڻ آهن ۽ يهودي خودڪشيون بہ وڌيڪ ڪندا آهن،”موت جو فرشتو“ جي لقب سان مشهور هئڻ واري ڊاڪٽر جوزف مينگيل کي پي ايڇ ڊي ڏني وئي، وڏي ٽريجڊي اڃان اچڻي هئي. 

 

انهن معذورن سان گڏ جيڪو ڪجھ ٿيو، اهو گهٽ افسوسناڪ نہ هيو پر هي اچڻ واري وقت جي اڳيان گهٽ پئجي ويو، ڇھ ملين يهودي، ٻہ لک خانا بدوش، ڪيترائي ملين روسي ۽ پولش، ڪيترائي سياسي مخالف، آرٽسٽ، لکياري، اختلاف جي جرت ڪرڻ وارا ۽ نسلي صفائي جي عمل ۾ ماريا ويا. 

جينوسائيڊ جو لفظ جين مان نڪتو آهي، جين ۽ جينيات جي نالي تي نازيون پنهنجو ايجنڊا شروع ڪيو هو، انکي جاري رکيو هو، ۽ جواز بڻايو هو، وڏي خاموشي سان هي جينياتي تعصب نسلي قتل ۾ بدلي ويو هو، ذهني معذورن کي انسانيت جي رطبي مان ڪرايو وڃڻ پهريو ڪم هو 

 

جنهن طرح نازي وارثت جي زبان کي پنهنجي ايجنڊي جي لاءِ ٽوڙي مروڙي رهيا هيا، اھڙو ئي ڪم هڪ ٻيو يورپي رياست ڪري رهي هئي، وارثت ۽ جينز کي پنهنجي نظرياتي ايجنڊي جي لاءِ بلڪل مخالف سمت ۾ موڙڻ واري هي رياست سوويت هئي، کاٻي ٻانهن جي سائنسدان ۽ انٽلڪچوئل 1930ع جي ڏهائي ۾ تجوير پيش ڪري رهيا هيا تہ وارثت بي معني شيءَ آهي، هر شيءَ کي روڪجي وڃي سگهجي ٿو، هر ماڻهو بدلجي سگهجي ٿو، جينز شهري طبقي جو ڏنل رڃ آهي تہ جيئن شخصي فرق ظاهر ڪيا وڃن، رياست جو ڪم هر هڪ کي برابر ڪري ڇڏڻ آهي، ۽ سڃاڻپ مٽائي ڇڏڻ آهي، جنھن شيءَ جي صفائي جي ضرورت آهي، اها جين ناهي، دماغ آهن 

جنهن طرح نازي ڪري رهيا هيا، اهو ئي طريقو سوويت جو هو، غير معياري سائنس 1928ع ۾ لايسينڪو جن پاڻ کي ۽ پنهنجي سوويت آفيسرن کي مڃائي ورتو هو تہ فصلن کي بہ خاصيتون سکائي وڃي سگهجي ٿي،”جيننات پرستن جين جو تصور ڪوزو آهي تہ جيئن انڌي منڊي  ۽ ويجهو مئل شهري سائنس کي سهارو ڏئي سگهجي، هي سڀ فراڊ آهي.“

لائسنگو جي ٿيوري سوويت سياسي ايجندي سان مشابهت رکندي هئي، چانور ۽ ڪڻڪ جي شاڪ ٿراپي وسيلي ترتيب ڪئي وڃي سگهجي ٿي تہ سوويت عوام جي بہ ڪئي وڃي سگهجي ٿي، ۽ سياسي مخالفن کي بہ شاڪ ٿراپي سان صحيح ڪري سگهجي ٿو 

نازي ۽ سوويت هڪ ٻئي جا بلڪل مخالف طرف ۾ هيا، نازي نظري موجب جين قسمت هئي، هڪ خانا بدوش هڪ خانا بدوش هي آهي، سوويت بدلي وڃي سگهجي ٿي” هرڪو ڪجھ بہ بڻجي سگهجي ٿو.“

ڊارون ۽ مينڊيل سوويت يونين ۾ ممنوع ڪوٺيا ويا، لائسنڪو جي مخالف ڪرڻ واري سوويت سائنسدانن کي قيد خانن ۾ موڪليو ويو، عظيم سوويت ماهر جينيات نڪولائي واويلوف کي بدنام زمانو ساراٽوف جيل ۾ اڇلايو ويو، انهن تي بائيولوجي ۾ شهري نظريو پکيڙڻ جو الزم لڳو، انھن جو موت اتئي ئي ٿيو، 

نازي ازم ۽ لائسنڪو جي بنياد حياتياتي وارثت جي قائدن تي هئي، ٻھي هڪٻئي کان 180 درجي جي مخالفت تي هيا، ٻنهي ۾ انساني سڃاڻپ کي پنهنجي مرضي جي سياسي ايجنڊا ۾ شامل ڪيو ويو هو، جين ۽ وارثت جو واسطو رياست ۽ ترقي سان ٻڌايو ويو هو، سڀ ڪجھ وارثت آهي، نازي ازم جو مرڪزي خيال هو، سڀ ڪجھ مٽايو وڃي سگهجي ٿو، سوويت رياست جو مرڪزي خيال هو، رياستي جبر ۽ نظامن کي پنھنجي مرضي جي سائنس سان سهارو ڏنو ويو، ويهي صدي جي وچ ۾ جين، يا انجو انڪار، اهم سياسي ۽ ڪلچرل اوزار هو، هي تاريخ جو خطرناڪ خيال هو، ويهين صدي جو سڀ کان وڏو قتل عام ان ڪارڻ ٿيا 

نازي ازم جو سڀ کان بدنام ڪيمپ آشوٽز ۾ ڏھ لک يهودين، پولش، جپسي ۽ سياسي قيدين کي ماريو ويو، 27 جنوري 1945ع جو سوويت ريڊ آرمي ايستائين پهچي چڪي هئي، ست هزار قيدي آزاد ڪرايا وڃي سگهيا، اتي ماريا ويندڙ ۽ دفن ٿيڻ واري جي مقابلي ۾ گھڻا زندھ بچيا، ان وقت تائين يوجينڪس هڪ قابل نفرت لفظ بڻجي چڪو هو، نازي جينيات انسانيت تي هڪ وڏو زخم جو نشان هئي، نازيون جي سائنس ۾ آخري شرڪت يوجينڪس کي شرمندگي جي علامت بڻائي ڇڏيو هو، انجو پروگرام سڄي دنيا جي لاءِ ۽ اچڻ واري وقتن جي لاءِ سبق آميزو هو، آمريڪا ۾ يوجينڪس جو خاتمو 1939ع کان ٿي ويو ۽ 1945ع ۾ انجي جوشيلا سپورٽر بہ جيئن پنهنجي يادداشت جو هر حصو وڃائي چڪا هيا، يوجينڪس جي شروعات هڪ شاندار مستقبل جي خواب سان ٿيو هيو، انجو خاتمو تاريخ انساني جي خوفناڪ ترين باب جو خاتمو هو

پر هي جين ڇا هئي؟ خالي هڪ تصور آهي يا ڪا شي؟ انجي سڀ کان پهرين سراسري نظر برطانوي سائسندان ڏٺي هئي جيڪي فلو جو علاج ڳولهي رهيا هيا

هلندڙ....

جین جي صدي، جین (4)

جین جي صدي، جین (4)

مينڊيل جن وارثت جو قانون دريافت ڪري ورتو هو پر ڪيترن ڏهائن تائين هي گمنام پيل رهيو، مينڊيل جي حوصلا افزائي ڪرڻ واري سائنسدان ناگيلي جي شاگرد ڪارل ڪورنز، ڊچ ماهر نباتاب ڊي ورائز ۽ ويانا سان واسطو رکندڙ واري شيمارڪ جن انهن کي ٻيهر الڳ الڳ دريافت ڪيو، اهوئي بہ ان طرح جي نتيجن تائين پهچي رهيا هيا، مينڊيل جا تجربا واپس منظر تي اچي ويا، مئي 1900 ۾ وليم بيٽسن جن ريل تي سفر ڪندي وقت مينڊيل جو ڪم پڙهيو، جڏهن اهوئي ريل کان لهي ڪري ليڪچر هال ۾ پهتا تہ چوندا آهن” منهنجو مٿو ڦري رهيو هو هي غير معمولي ڪم هو ۽ ان مان غيرمعمولي هي هو تہ انکي نظرانداز ڪيو ويو، هي هاڻ منهنجو ذاتي مشن هو تہ انکي ڪڏهن نظراندار نہ ڪيو وڃي،”بيٽسن جن پهريان انجي نتيجن کي تجربي وسيلي پڪ ڪيو ۽ پوءِ جرمني، فرانس، اٽلي ۽ آمريڪا جو سفر ڪيو جنهن ۾ انکي ونڊيو، بيٽسن پنهنجي ان مشن جي وجھ سان” مينڊيل جا بلڊاگ" چورائيا، انھن لکيو،”وارثت جي ڳجھ حل ڪرڻ انسان جو هن دنيا جي باري ۾ نقطو نظر بدلي ڇڏيندو، اهو فطرت تي اهڙي طاقت ڏئي سگهي ٿو جيڪا انکان پهريان ڪڏهن ناهي ملي، “

ان نئي شعبي جو نالو بيٽسين جن 1905ع ۾ Genetics جينيات رکيو، انهي سال پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو ”هڪ شيءَ يقيني آهي، جيڪڏهن برطانيا ۾ ناهي تہ ڪنھن ٻئي ملڪ ۾، ماڻهون پنهنجي ماضي سان رشتو ٽوڙڻ گهرندا، فطرت سان کيڏڻ چاهيندا، خبر ناهي انجو نتيجو ڇا هوندو، جڏهن ڪا طاقت انسان وٽ ايندي آهي تہ انسان انکي استعمال ڪندو آهي، وارثت جي سائنس وڏي پيماني تي طاقت ڏئي سگهي ٿي، جلد يا دير، ان سان قومون جي  جوڙجڪ بہ ڪري سگهجي ٿي، جنھن اداري وٽ هي طاقت اچي وئي، اهو سٺي طريقي سان استعمال ڪندو يا خراب طريقي سان، اهو الڳ سوال آهي 

بيٽسن جن جين جي صدي جي پيشنگوئي ڪري ڇڏي هئي

جيڪڏھن وراثتي قائدن جو علم ٿي ويو ۽ انجو استعمال ڪري وٺجي تہ سٺي انساني نسل تيار ڪري سگهجي ٿي؟ هي ”خطرناڪ خيال“ سڀ کان پهريان فرانسس گالٽن پيش ڪيو، جيڪڏهن اسان سٺا ڍور ۽ ٻوٽا ان مدد سان پيدا ڪري سگهون ٿا تہ سٺا انسان ۽ سٺي قوم ڇو نہ؟ ڪوئٽلٽ جن فوجين جي سينا ۽ قد ماپي ڪري 5738 فوجين جي پيمائش جو ٽيبل پڌرو ڪيو هو، هي سڀ هڪ بيل ڪيو بڻبو آهي، وڌيڪ ماڻهون سراسري جي ويجھو ۽ پوءِ انجي وچ هڪ طريقي سان ڦهليل، گالٽن جن انکي ڏسي ڪري سوال ڪيو تہ ڇا ذهانت ۽ سندرتا جهڙي خاصتين کي بہ ان طرح پيمائش ڪري سگهجي ٿي؟ ڇا ان گراف کي آبادي ۾ تبديل ڪيو وڃي سگهجي ٿو

 بيٽسن جين جي تصوير جي پرچار ۾ تہ مصروف هيا پر اڃان انجي تعريف صرف ان مان ٿيندي هئي تہ جين ڪندي ڇا آهي، جين ڇا آهي؟ انجي ڪيميڪل يا فزيڪل نيچر ڇا آهي؟ جينياتي انسٽرڪشن (جينوٽائپ) ڪيئن فزيڪل خاصيت (فينوٽائپ) ۾ تبديل ٿيندي آهي؟ هي اڳتي ڪنهن طريقي سان منتقل ٿيندي آهي؟ رهندي ڪٿي آهي؟ ريگوليٽ ڪيئن ٿيندي آهي؟ جيڪڏهن هي ڊسڪريٽ آهي تہ پوءِ قد، چمڙيِ جو رنگ هڪ مسلسل پيچ ۾ ڇو آهي؟ انجون حدون ڇا آهن؟ انجي تالي کولڻ جي چاٻي ڪٿي آهي؟ 

هي سڀ نامعلوم ھو 

جين جي سائنس اسانکي پنهنجي تاريخ کان بہ آگاھ ڪيو، زندگي جا راز کوليا، اهم ترين علاج ۽ دائون ٺاهڻ ۾ مدد ڪئي، پر انکان پهريان جين جو نالي تي ۽ جين جي خلاف... وارثت يا ترتيب... ويهي صدي جي ڪاري باب جين ئي لکڻا هيا 

جنهن طرح زراعت علم نباتات جي اپلائيڊ شڪل آهي، ائين ئي جينيات جي اپلائيڊ شڪل يوجينڪس جو تصور گالٽن جن ڏنو،” فطرت سست، ظالم ۽ انڌي آهي، انساني ان عمل کي مرضي سان سمت ڏئي سگهي ٿو“، هي گالٽن جو لندن ۾ 1904ع ۾ ڏنو ويو ليڪچر هو،” هڪ صحتمند هڪ بيمار کان بهتر آهي، ڇا اسان نہ چاهينداسين تہ ايندڙ نسلون صحت مند، توانا، ذهين ۽ وڌيڪ قابليت واريون هجن؟ ڇا ايئن ڪرڻ اسانجي اخلاقي ذميواري ناهي؟. ” گالٽن جن تجويز پيش ڪئي تہ صحتمند ۽ مضبوط ماڻهن جي نسل اڳتي وڌائي وڃي، جيڪڏهن صحيح شوشل پريشر وڌو وڃي سگهجي ۽ معذور يا ڪمزور ماڻهن جي نسل وڌائڻ کان روڪي وڃي سگهجي تہ هڪ سٺو معاشرو ٺاهڻ ڏا پير کڻي وٺنداسين“.

 گالٽن جو ليڪچر ٿيڻ کان پهريان ئي هال سرخيون شروع ٿي ويون هيون، پهريون حملو هڪ سائيڪيٽرسٽ هندر ماڊسلي ڪيو” نارمل والد جي گهر شٽزوفرينيا جو شڪار ٻار پيدا ٿيندا آهن، عام گهرن ۾ غير معمولي ماڻهون پيدا ٿيندا آهن، هڪ گمنام دستاني ٺاهڻ واري جي گهر انگريزي زبان جو سڀ کان مشهور اديب پيدا ٿيندا آهن، انجا پنج ڀائر هيا پر خالي وليم ئي غير معمولي نڪتو، نيوٽن هڪ بيمار ۽ ڪمزور ڇوڪرو هيو، جان ڪيلون دمي جو مريض هو، ڊارون کي ڪيترائي عارضا هيا، هربرٽ اسپنسر جن پنهنجي زندگي جو وڏو وقت بيمارين ۾ گذاريو.“

بيٽسن جي تقرير سڀ کان آخر ۾ هئي”گالٽن جي خيالن جي بنياد ئي غلطي تي هئي، هو فينوٽائپ ڏسي رهيا هيا، انفارميشن ان ۾ ناهي جينوٽائپ ۾ هوندي آهي، وزن، قد، سندرتا، ذهانت جينياتي خاصيتن جا عڪس آهن. “

تاريخ جي بدترين ظلم ڪنهن عظيم مقصد ۽ سٺائي جي نالي تي ٿيندا رهيا آهن، گالٽن جو خيال ان وقت پسند نہ ڪيو ويو پر خطرناڪ خيال جو ٻج پوکيو ويو 

گالٽن جي مرڻ جي هڪ ورهين کانپوءِ 24 جولائي 1912ع جو يوجينڪستي پهرين انٽرنيشنل ڪانفرنس لنڊن جي سيسل هوٽل ۾ ٿي، ان ۾ ڏنيون ويندڙ ٻہ تقريريون خوفناڪ حد تائين جوشيليون هيون ۽ اچڻ واري وقتن جو ٻڌائي رهيون هيون، پهرين جرمن سائنسدان الفريڊ پلوٽز جي” نسلي هائي جين“ تي، ان ۾ ٻڌايو ويو هو تہ جرمني ۾ ڪيئن نسلي صفائي جي لاءِ طريقڪار واضح ڪرڻ تي ڪم ٿي رهيو آهي، ٻئي آمريڪي وفد جي طرف کان تہ آمريڪا مان ڪيئن جينيات ۾ ۽ خراب مال ڪڍڻ تي ڪوشش ڪميٽي ڪم ڪري رهي آهي،  Leprosy ڪوڙھ وارا، ڏوهاري، گونگا ۽ ٻوڙا، ذهني ڪمزوري جو شڪار، خراب اکين وارا، ڄامڙا، خراب هڏين وارا، اَڻپور عقل، چريا، ڊيپريشن وارن جي نسل اڳتي وڌائڻ کان روڪڻ جي لاءِ ڪالونيون ٺاهڻ جي پلاننگ پوري آهي، ڏھ سيڪڙو آبادي ڪمزور ماڻهن جي آهي، هي سٺي ماڻهن جا والدين نٿا بڻجي سگهن، اٺ رياستن ۾ ان باري ۾ قانون منظور ٿي چڪا آهن، سٽيريلائزيشن ڪئي وئي آهي، ۽ انھن آپريشنز مان بہ ڪو نقصانڪار اثر ناهي نڪتو، اسان ذميواريون ۽ گهڻي احتياط سان گڏ بائيولوجي جو استعمال ڪري هڪ سٺي نسل تيار ڪرڻ جي قابل ٿي ويا آھيون 

 

آمريڪا ۾ 1920ع جي ڏهائي ۾ يوجينڪس جو خيال مشهور ٿيڻ لڳو، انجي حق ۾ ۽ خلاف ٿيڻ وارن مظاهرن جي وچ يوجينڪس جي تحريڪ، قيد مان سٽيريلائزيشن ۽ سٽيريلائزيشن کان مارڻ جي پاسي ڏا وڌي رهي هئي، رياستي حڪم تي ڪنھن کي انجي مرضي کانسواءِ سٽيريلائز ڪري سگھجي پيو سٹیریلائز

چيو ويندو آهي تہ”شيطان سندرتا عڪس ۾ ايندو آهي“ جينياتي فٽنس جو خوفناڪ خيال هڪ خطرناڪ بيماري جيان انٽارڪٽيڪا پار سڄي کنڊ کي پنھنجي رتيل چنڀي جي سوگهو ۾ وٺي رهيو هو 

هلندڙ....

گڏ لڳل تصوير يوجينڪس جي هڪ پراپيڪنڊا پوسٽر جي آهي

مٽر جا داڻا، جين (3)

مٽر جا داڻا، جين (3) 

اگيسٽين جي خانقاھ جي هڪ مذهبي رھنما گريگور جوهان مينڊل کي ٻوٽن جو شوق هو انجو ٻيو شوق بائيولوجي هو 

مينڊل 1853 ۾ مٽر پوکيا، هي انهن پهريون ڀيرو نہ ڪيو هو، اهوئي پوئين ٽن سالن کان اتي تجربا ڪري رهيا هيا، مٽرن جون 34 قسمون گڏ ڪري چڪا هئا، پهرين انن جي بريڊنگ ڪري پڪ ڪرڻ هو تہ هڪ طرح جا مٽر پنھنجي اڳئي نسل اوئين ئي پيدا ڪندا آهن، اڳئي نسل پوئي جهڙي ئي هوندي آهي، هي ان جي تجربن جي لاءِ بنيادي ميٽيريل بڻيو 

جيڪڏهن ڊگهي ٻوٽي جو ملاپ ڊگهي سان ٿي، نتيجو ڊگهو هوندو، ننڍي جو ننڍي سان تہ ننڍو ٿيندو، ان طرح ڪجھ سٽ همورا ٻج پيدا ڪندا هيا، ڪجھ گهنج وارا، ڪجھ سائوا ۽ ڪجھ پيلا ، ڪجھ ۾ ڦري پڪئي ڪري ڊهلي رهجي ويندي هئي، ڪجھ ۾ مضبوط هوندي هئي، انھن ست خاصيتن جون لسٽ ٺاهي 

ٻج جي بناوت ۔ نرم یا گهنج واري

ٻج جو رنگ ۔ سائو يا پيلو 

گل جو رنگ - اڇو يا واڱڻائي 

گل جي جڳھ - ٻوٽي جي ڪناري تي يا ٽامي تي

ڦَريِ جو رنگ - سائو يا پيلو 

ڦَري جي شڪل - نرم يا گهنج واري 

 ٻوٽيِ جو قد - وڏو يا ننڍو 

ست خاصيتون ۽ ٻہ ممڪن صورتون” مينڊيل جن ٻن ممڪن صورتون چونڊ ڪري تجربا ڪيا، هويئن نہ تہ ھي صورتون وڌيڪ هونديون آهن“ انکي بائيولوجي ۾ allele چيو ويندو آهي، پيلو ۽ سائو رنگ جا اليل آهن، 

هڪ جهڙي اليل پاڻ جهڙي نسل پيدا ڪندا آهن پر جيڪڏهن انکي ملايو وڃي؟ 

هي تجربا گهڻي ئي مھارت ۽ محنت وارو ڪم هو، مٽر پاڻ پنهنجي پولن مان فرٽيلائيز ٿي سگهي ٿو، تجربي جي لاءِ انکي روڪڻ جي لاءِ مينڊيل کي پهريان هر گل تان اينٿر ڪٽڻا پوندا هيا، پولن، معني گل جو اٽو هڪ برش وسيلي هڪ گل کان ٻئي ۾ منتقل ڪرڻو پوندو آهي اهوئي اڪيلا ئي ڪم ڪري رهيا هيا، انھن هي اهڙا تجربا ڪوئن تي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، پر چرچ ۾ ڪوئا پالڻ کان روڪي ڇڏيو هئو، مٽر پوکڻ تي ڪو مسئلو نہ هو، مينڊيل انجي لاءِ چرچ جي ٻاهر جي جڳھ کي استعمال ڪري ورتو 

 

ڪنٽرولڊ طريقي سان پهرين ملندڙ جلندڙ 1857 ۾ اچڻ شروع ٿي، اٺ سال تائين تجربا جاري رهيا. بونا، پولينيٽ ڪرڻ، ٽوڙڻ، کل لاھڻ، گڻڻ، ۽ انکي ورجائڻ، هي مينڊيل جي زندگي هئي، ننڍي سوچ کان وڏا اصول نڪرندا آهن، سائينسي انقلاب جي شروعات جي بنياد هڪ شيءَ تي هئي، ۽ اها هي تہ قائدا فطرت هڪ ئي جهڙا آهن ۽ هر جڳھ تي آهن، جيڪا قوت صوف ڪرائيندي آهي، بلڪل اها ئي سيارن جي ڦير بہ ڪرائيندي آهي، انهي طرح جيڪر هي مٽر جا داڻا ڪنھن يونيورسل وراثتي قانون جو پتو ڏيندا آهن تہ اهو ئي قانون انسانن تي ائين ئي لاڳو ٿيندو، مينڊيل جو باغ ننڍو هو پر اهو ڄاڻيندو هو تہ جنھن تي هو ڪم ڪري رهيا آهن، اهو گهڻو ڪجھ ٻڌائي ڇڏيندو. 

 مينڊل لکيو،” تجربن ۾ اڳڀرائي سست رفتاري کان ٿي رهي هئي، هي صبر وارو ڪم هو، مون پوءِ کوجي ورتو تہ جيڪڏهن هڪئي وقت ڪيترن ئي شين تي گڏيل ڪم ڪيو وڃي تہ اڳڀرائي تيز ٿي سگهي ٿي، ان سان ڊيٽا جو اچڻ تيز ٿيندو، جڏهن ڊيٽا ملڻ لڳو تہ آهستي آهستي ان مان پيٽرن، نمونا نظر اچڻ لڳا “، انن نمونن جو مستقل هئڻ، نسبت جو جاري رهڻ، عددن جو جوش... مينڊيل وارثت جي عقدي جي اندروني منطق کي حاصل ڪري ورتو هو 

پهريون نمونو سڃاڻڻ سولو هو، هائيبرڊ جي پهرين نسل ۾ خاصيتن جو ڪو ملاپ نہ ٿيندو هو، وڏي ۽ ننڍي ٻوٽي مان ڊگهو ٻوٽو ئي بڻبو هو، گول ٻج ۽ گهنج واري ٻج ۾ گول ٻج ئي بڻبا هيا، ستين خاصتين سان ائين هو، مينڊيل جن زور رهڻ واري خاصيت کي dominant - زور جڏهن تہ غائب ٿي وڃڻ واري خاصيت کي recessive - غائب ٿيڻ وارو چيو 

جيڪڏهن مينڊيل پنهنجا تجربا اتي ئي روڪي ڇڏي ها تہ وارثت جي ٿيوري ۾ هي بہ گهڻو وڏو حصو هجي ها، انکان اڻويھ صدي جي blend، ميل جول ٿي وڃڻ واري ٿيوري غلط ثابت ٿي وئي هئي، خاصيتون هڪٻئي مان ڊٻي ۾ مڪس هئڻ واري رنگن جيان ناهين ملنديون، هڪ اليل ٻئي تي زور رهندو آهي  

پر هي غائب ٿي وڃڻ واري خاصيت ڪاڏي وئي؟ ڇا انکي زور خاصيت ڳهي ورتو؟ مينڊيل جن ان تي تجزيو ڪرڻ جي لاءِ ٻيو تجربو ڪيو، هڪ هائيبرڊ کي ٻئي هائيبرڊ سان ملايو، ڊگهي ۽ ننڍي هائيبرڊ کي هڪ ٻئي ڊگهي ۽ ننڍي هائيبرڊ سان، هي ٻھي ٻوٽا پاڻ وڏا هيا پر ٽي نسل ۾ جيڪو ٿيو، اهو بلڪل ئي غير توقع هو، ننڍو قد ٽي نسل ۾ واپس اچي ويو هو، اڇا گل ٻئي نسل ۾ بلڪل غائب هيا، ٽي ۾ واپس اچي ويا هيا 

 مينڊيل جن چيو تہ هائيبرڊ حقيقتن مرڪب آهي، زور اليل آهي، جيڪو نظر ايندو آهي پر آن مڃائڻ اليل بہ ان ۾ پاتو ويندو آهي 

مينڊيل ٽي نسل ۾ نسبت کي ڳڻڻ شروع ڪيو، هر خاصيت ۾ نمونو نظر اچي رهيو هو، نر ۽ مادي مان اچڻ واري انفارميشن جر منتقلي جو علم ٿيڻ لڳو هو

مينڊيل جن 1857 کان 1865 جر وچ مٽرن جا داڻا ڇلي ڇلي ڊرمن جا ڊرم ڀري ورتا، انکي نوٽ بڪ تي لکندا ويا، نتيجا مستقل طور تي هڪ ئي جهڙا هيا، اٺاويھ هزار ٻوٽا، چاليھ هزار گل، چار لک مٽر... ايتري محنت ڪرڻ بهادري جو ڪم هو.”ھي مينڊيل جن پوءِ لکيو، هي هڪ باغائي جي سندرتا ۽ تيز مشاهدا هئا، جنھن بائيولوجي جي اهم ترين حصي جي وضاحت ڪري ڇڏي هئي،” وارثت والدين کان ٻارن ۾ انفارميشن جي پيڪٽس جي صورت ۾ منتقل ٿيندي آهي، هڪ اليل پيءُ کان ايندي آهي، هڪ ماءُ کان، اڳئي نسل جي هي بڻجندڙ مادي ۾ هي ٻھي پوءِ الڳ هونديون آهن ۽ انھن مان ھڪ جي چونڊ ٿيندو آهي، جيڪر ڪنهن فرد ۾ ٻہ مختلف اليل آهن تہ زور اليل جي 

خاصيت هوندي پر اها ٻئي کي اڳتي منتقل ڪري سگھي ٿو هي انفارميشن جا پارٽيڪل جاري رهندا آهن 

 

مينڊيل جن ڊوپلر کان مثال ورتو هو، شور جي پويان موسيقي آهي، افراتفري جي پويان قانون آهي، ۽ هڪ گهرو مضموعي تجربو... ٻوٽن جي طريقي سان افزائشِ... انهن رازن کي پڌرو ڪري سگھي ٿو، هي قسم بہ ہنگم ناهي، وارثت جي انفارميشن جا پيڪٽ آهن جيڪي هڪ نسل کان اڳتي ويندا آهن، هر خاصيت الڳ آهي ۽ ناقابل ورڇ آهي، مينڊيل جن وارثت جي ان يونٽ کي نالو تہ نہ ڏنو پر انھن جين جي دريافت ڪري ورتي هئي 

ڊارون ۽ ويليس جي پيپرز کان ست سال کانپوءِ 8 فروري 1865 جو مينڊيل جن پنھنجي پيپر پيش ڪيو، ٻن حصن ۾ لکيو ويندڙ ان پيپر کي هارين، ماهرن نباتات ۽ ماهرن حياتيات جي لاءِ لکيو ويو هو، چاليھ ماڻهوم ٻڌڻ جي لاءِ آيل هئا، ان پيپر ۾ ڪيترائي درجن ٽيبل ها، جيڪي ماهرن شماريات جي لاءِ بہ چيلينج هوندو ۽ بائيولوجسٽس جي لاءِ گھڻو ڪري فارسي هوندي، بائيولوجسٽ مورفولوجي پڙهندا آهن، رياضي نہ، فطرت ۾ رياضي جي موسيقيءَ جو تصور فيثاغورث کانپوءِ فيشن کان ٻاهر ٿي چڪو هو، ڪنهن پاران ان مان ڇا هٿ ڪيو؟ خبر ناهي

مينڊيل جو پيپر هڪ غير مشھور سالاني رسالي ۾ پڌرو ٿيو، خاموش طبع مينڊيل لکڻ ۾ بہ گهٽ هيا، پنھنجي ھڪ ڏهائي جي ڪم کي 44 پنن ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو، انجون چاليھ ڪاپيون مينڊيل پنھنجي لاءِ ڪرائيون ۽ ڪيترن ئي سائنسدان کي موڪليون

هڪ سائنسدان جي لفظن ۾،” انکان پوءِ جيڪو ٿيو، اُهو بائيولوجي جي تاريخ ۾ سڀ کان عجيب خاموشي هئي، 1866 کان 1900 جي وچ ان پيپر کي خالي چار ڀيرو سائٽ ڪيو ويو ۽ هي سائنيسي لٽريچر کان جهڙو گم ٿي ويو، اها اسٽڊي جنھن جديد بائيولوجي جي بنياد وڌي، اها هڪ وچ يورپ جي هڪ زوال ٿيندڙ شهر مان پڌري ٿيڻ واري هڪ رسالي جي پنن ۾ گم ٿي وئي. 

مينڊيل هڪ جنوري 1866 جو سوئٽزرلينڊ سان واسطو رکڻ واري پلانٽ فزيولوجسٽ ڪارل ناگيلي کي خط لکيو جنهن ۾ پنهنجي نتيجن کان آگاھ ڪيو، ٻن مهينن کانپوءِ ناگيلي جو جواب آيو، انھن ان ڪم کي ايتري اهميت نہ ڏني هئي،” ھي خالي تجرباتي نيتجا هيا، انجو ڪو منطقي بنياد نہ”منطق جي تجربن تي مٿانهون قرار ڏيڻ جي غلطي ڪيترا ڀيرا ڪئي وئي هئي 

مينڊيل اسرار جاري رکيو ۽ وڌيڪ خط لکيا، اهوئي ناگيلي جي حمايت جي آسري هئا،”موکي خبر آهي تہ منھنجا نيتجا اوهانجي جديد سائنس جي مطابق ناهي ۽ هي بہ تہ ھي مون اڪيلي جا ڪيا ويندڙ تجربا آهن“ پر ناگيلي جي لاءِ اهو مڃڻ ئي ڏکيو ٿي رهيو هو تہ ان طريقي سان فطرت جو هڪ گهرو ترین قانون، ۽ هڪ خطرناڪ قانون، دريافت ڪري سگهجي ٿو

ناگيلي هڪ ٻئي ٻوٽي تي اڀياس ڪري رهيا هيا، هي پيلي گلن واري ٻوٽي هاڪ ويڊ هئي، انھن مينڊيل کي چيو تہ هو پنهنجا نتيجا ان تي ٻيهر ڪري ڏيکارين، هي غلط چونڊ هئي، مينڊيل مٽر جي چونڊ گهڻي سوچ سمجھ سان ڪيو هو، هي جنسي طور تي پيدا ٿيندو آهي انجي خاصيتون سولائي سان سڃاڻپ ڪري سگھجن ٿيون، انکي احتياط سان گڏ پنھنجي مرضي سان پولينيٽ ڪري سگھجي ٿو 

نہ هي مينڊيل ۽ نہ هي ناگيلي ئي ڄاڻيندا هيا تہ هاڪ ويڊ غيرجنسي طريقي سان بہ نسل وڌائي سگهي ٿو، انکي ڪراس پولينيٽ ڪرڻ تقريبن ممڪن آهي، ۽ هائبرڊ گهڻا گهٽ پيدا ٿيندا آهن، انکان نڪرندڙ نتيجا بلڪل بہ سٺا نہ هيا، مينڊيل جن ان هائيبرڊز جو تجزيو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر انهن کي مٽر جهڙا نمونا نظر نہ آيا، پنھنجي ڪوشش تيز کان تيز ڪئي هزارين ٻوٽيون پوکيون، انکي چمٽي ۽ برش جي مدد سان 1867 کان 1871 تائين انن تي تجربا ڪندا رهيا، خط ۽ ڪتاب جاري رکي، ناگيلي جي لاءِ هڪ ننڍي شهر جي مذهبي رهنما کي سنجيدو سائنسدان طور تي وٺڻ مشڪل هو 

نومبر 1873 جو مينڊيل جن ناگيلي کي پنهنجو آخري خط لکيو، انھن ٻڌايو تہ هو ناڪام ٿي ويا آهن ۽ هو نتيجا نٿا حاصل ڪري سگهن، چرچ ۾ انهن کي وڌيڪ ذميواريون ملي ويون ۽ هو هاڻي انتظامي ڪمن کي بہ ڏسندا 

سائنس مينڊيل جي توجھ کان هٽي وئي، هڪ انتظامي مسئلا ۽ پوءِ اڳيون، انجي خانقاھ تي لڳڻ وارا ٽيڪس وڌندا ويا، انتظامي معاملن ان شاندار سائنسدان جي سائنس جو ڳلو دٻائي ڇڏيو 

مينڊيل مٽرن تي هڪ ئي پيپر لکيو، انجي صحت 1880 کانپوءِ خراب ٿيڻ شروع ٿي وئي، ڪم گهٽ ڪري ورتو، باغائي جو شوق جاري رهيو، 6 جنوري 1884 جو مينڊيل گڙدا فيل ٿيڻ سبب هلي پيا، مقامي اخبار انجي موت جي باري ۾ وڏي خبر لڳائي جنهن ۾ انجي سائينسي تجربن جو ڪو بہ ذڪر نہ هو، هڪ نواجون پادري انجي موت تي راءِ ڏني ،” شريف، مهربان ۽ پنهنجي مرضي ڪرڻ وارو، انھن کي گلن سان پيار هو“

هلندڙ....

بائيولوجي بنيادي سوال - جين (2)

https://sciencejeduniya.blogspot.com/2020/04/blog-post_99.html

موت کانپوءِ قاتل ڪير

موت کانپوءِ قاتل ڪير.!؟

”امتياز علي“

هو قتل ڪيو ويو هو. ڪنهن کي ان جي لاش ملي هئي. اهو انصاف جو طالبگار آهي پر ان وٽ ٻين کي پنهنجي ڪهاڻي ٻُڌائڻ جو طريقو صرف ان جو جسم آهي. پوليس ۽ فرانزڪ ماهر پهچي چڪا آهن. اهوئي ان جو جائزو وٺي رهيا آهن. ڇا ٿيو هو؟ ڪڏهن ٿيو هو؟ ان جي اک سان، ان جي جسم سان وڏي احتياط سان گڏ ٽِشو گڏ پيا ڪيا وڃن. پد ڏٺو پيو وڃي. پر ان کي ڏسي ڪري ماهر ڪيئن ٻُڌائيندا؟ ان جي ڪري اسان هتان کان ڪجھ پري يونيورسٽي آف ٽينسيس ميڊيڪل سينٽر جي تحقيقاتي مرڪز هلنداسين  جنهن کي 1981ع ۾ قائم ڪيو ويو.

اڍائي ايڪڙ تي هي خاردار تارن سان الڳ ڪئي وئي آهي، وڻن سان ڀريل جڳھ آهي.  ڪڏهن ڪئي نوريئڙا ڀڄندي نظر اچي ويندا آهن ۽ ساون گاھن جي ميدان ۾ سج جا ڪِرڻا جُهمي رهيا آهن. هتي جي روشني ۽ ساوڪ ۾ ڪجھ جسم ليٽيل آهن، اهي زندھ ناهن. هي پنهنجي طرز جي واحد ريسرچ سينٽر آهي، جيڪو صرف موت کانپوءِ جسم تي ٿيڻ واري ٽُٽڪ ڦُٽل جي تحقيق لاءِ جوڙيو ويو آهي. ليٽڻ وارن پنهنجو جسم تحقيق جي لاءِ عطيو ڪري ڇڏيو هو. ۽ هي خاموشي سان ڪِرمينل فرانزڪس جي سائنس جي اڳڀرائي ۾ مدد ڪري رهيا آهن. اسان جيترو وڌيڪ ان شيءِ کي بهتر ڄاڻي وٺنداسين تہ موت کانپوءِ جسم سان گڏ ڇا ٿيو آهي. ڪهڙي ڪيميائي ۽ بائيولوجيڪل پراسس هوندا آهن، ڪيترو عرصو رهندا آهن، ڪهڙي طرح جو ماحول انهن تي اثر ڪندو آهي ايترو ئي بهتر ڄاڻي سگهنداسين تہ ان جي موت ڪڏهن ٿي هئي. سالانو، سئو ڄڻا پنهنجو جسم ان فيسلٽي جي لاءِ عطيو ڪندا آهن.

پوليس هاڻ ان جو گھڻو سٺو اندازو لڳائڻ جي قابل آهي. پهريان چوويھ ڪلاڪن ۾ اک جي جيل جو پوٽاشيم ليول ئي ٻُڌاءِ ڇڏيندو آهي. الگور مورٽس، جيڪو جسم جي پد ۾ هئڻ واري في ڪلاڪ تبديلي آهي. ان ڳالھ کي ٻڌاءِ ڇڏيندي آهي. جسم جي حالت جو گھڻو وڌيڪ آڌار ان تي آهي تہ صورتحال ڪهڙي هئي. جسم کي دفنايو ويو هو؟ ڪهڙي طرح؟ پد ڇا هو؟ يونيورسٽي آف ٽينيسي جي آنٿروپولوجيڪل ريسرچ فيسلٽي ڪجھ کي گهٽ هيٺ زمين ۾ دفن ڪيو آهي. ڪجھ کي گاڏي جي ڊگي ۾ رکيو آهي. ڪجھ کي پلاسٽڪ جي ڪور ۾.  ڪجھ کي پٿرن جي هيٺيان. ڪجھ کي پاڻي ۾. هر اها صورتحال جيڪو قاتل جسم سان گڏ ڪري سگهن ٿا، ان يونيورسٽي جي محققين اهوئي ڪري رهيا آهن.

انهن حالتن جي اثر کي سمجهڻ کان پهريان بنيادي انساني سڙڻ کي سمجهڻ ضروري آهي. هتي محققين ڪيتري ئي وقت کان ڪم ڪري رهيا آهن. ۽ اها ئي اها جڳھ آهي جتان کان قانون لاڳو ڪرڻ وارن آفيسرن جي تربيتي ڪورس ٺهندا آهن ۽ ڏنا ويندا آهن.

جسم ۾ ٽُٽڻ ڦُٽڻ جي شروعاتي مرحلو آٽولوسز چوَرائندي آهي. ان کي پاڻ کي هضم ڪرڻ بہ چئي سگهجي ٿو. انساني خليا ماليڪيولز کي ٽوڙڻ جي لاءِ اينزائم استعمال ڪندا آهن. ان سان مختلف ڪمپائونڊز کي پنهنجي استعمال جي شين ۾ ٽوڙي سگهجي ٿو جنهن کي خليو استعمال ڪري سگهي ٿو. جڏهن تائين زندگي هئي، خليا ان اينزائم کي قابو ۾ رکندا آهن. ڪٿي هي خليا پنهنجي ڀِت کي نہ ٽوڙي ڇڏين. موت کانپوءِ هي قابو بہ ختم ٿي ويو. هي اينزائم ڍانچو ٽوڙڻ لڳا. خلين جي اندر جو ليڪوئيڊ لِيڪ ٿيڻ لڳو. ان جي نتيجي ۾ جلد جسم مان لهندي آهي. فرانزڪ ان عمل کي گلوونگ چوندا آهن.

مکيون هتي بيدا ڏيئي وينديون. انهن جڳهن تي، جتان کان جسم جي اندر وڃي سگهجي ٿو. اک، مُنهن، زخم وغيرھ تي. ان جي ٻارن کي ان چمڙي جي هيٺيان جي چرٻي پسند آهي.

اينزائم جي وجھ سان جيڪو ليڪيوئيڊ نڪتو هيو، ان جسم ۾ وڃڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي. هي جسم جي اندر موجود بيڪٽيريا جي ڪالونين تائين پهچڻ لڳو آهي. هڪ گهرڙي جاندارن جي لاءِ هي عيش جو وقت آهي. انهن کي ڪنٽرول ۾ رکڻ وارو مدافعتي نظام پهريان ئي بند ٿي ويو هو. ۽ هاڻ پاڻياٺ ان کي مناسب آهي جيڪو آنڊن جي لائننگ سان انهن کي ملي رهيو آهي. خوراڪ جي پسندي آهي. ان جي تعداد تيزي سان وڌي رهي آهي. پاڻياٺ خالي ان جي خوراڪ آهي بلڪي اچ وڃ جا ذريعا جسم ۾ هر جڳھ پهچي رهيا آهن. اڳيون مرحلو اچي رهيو آهي. هي ان جسم جي سڄڻ جو آهي.

بيڪٽيريا جي زندگي جو مدار خوراڪ آهي. ان جو مُنهن يا آنڱريون تہ ناهن هونديون پر هي کائيندا آهن هضم ڪندا آهن ۽ فالتو مادن جو نيڪال ڪندا آهن. اسان جيان هي خوراڪ کي سادن ٽُڪڙن ۾ ٽوڙيندا آهن. اسان جا اينزائم گوشت کي پروٽين ۾ ٽوڙيندا آهن. آنڊن جي بيڪٽيريا ان پروٽين کي امينو ايسڊ ۾ ٽوڙيندا آهن. جڏهن اسان مري ويندا آهيون تہ انهن جو اسان جي خوراڪ تي آڌار ختم ٿي ويندو آهي. اسان پاڻ انهن جي خوراڪ بڻجي ويندا آهيون. ان عمل جي دوران هي گيس پيدا ڪندا آهن. ائين ئي جيئن اسان جي جسم ۾ پيدا ٿيڻ واري گيس آنڊن جي بيڪٽريا جو فالتو مادو آهي. بيڪٽيريا اهو ئي ڪم سٺي نموني سان جاري رکيون ويٺا آهن. فرق خالي ايترو آهي تہ جڏهن اسان زندھ هوندا آهيون تہ ان کي ڪڍيندا رهندا آهيون. مري وڃڻ کانپوءِ معدي جا مشڪ ڪم ناهن ڪندا، هي جمع ٿيندي پئي وڃي جسم کُلندو رهندو آهي. اثر هر جڳھ آهي سڀ کان ظاهر پيٽ آهي. بيڪٽيريا جو انگ اتي سڀ کان وڌيڪ آهي.

جنهن مکين بيدا ڏنا هئا، ان جا لاروا بہ مصروف آهن، انهن جي کائڻ جي آواز ٻُڌي سگهجي ٿي.

هڪ هفتي ۾ هي مرحلو ختم ٿي ويندو آهي. ان کانپوءِ سڙڻ جي عمل (Putrefaction) جي واري آهي. ان ۾ بيڪٽيريا ٽِشو کي ٽوڙي رهيا آهن. جيڪڏهن ڪير زمين ۾ دفن آهي تہ اهو زمين جو حصو بڻجي رهيو آهي. نظامِ هاضمو ۽ ڦڦڙ ان جا پهريان شڪار هوندا. هتي بيڪٽيريا جو انگ وڌيڪ آهي. دماغ بہ جلد ئي هليو ويندو. هي گهڻو جلد پاڻياٺ بڻجي ويندو آهي.

مشڪن کي کائڻ وارو بيڪٽيريا بہ هوندا ۽ بيٽل بہ. چمڙي کي ڇا ٿيندو آهي؟ ان جو سڀ کان وڌيڪ آڌار موسم تي آهي. رنگ بدليندي، خشڪ ٿيندي هي بہ ان عمل جو شڪار آهي.

۽ هي انساني ڍانچي جي ڪهاڻي آهي مٽي ۾ ملي ڪري مٽي ٿي وڃڻو آهي...!!

هي اينزائم ۽ خليا، بلغم ۽ روڳ، وهي وڃڻ وارا پاڻياٺ ..... اسان بائيولاجي آهيون. پنهنجي ڄمڻ جي وقت کان پنهنجي موت تائين...... ۽ ان جي وقفي ۾ اسان هر اها ڪوشش ڪندا رهندا آهيون تہ ان حقيقت کي ويساري ڇڏيون...!!

ان تحقيق مان حاصل ٿيڻ واري علم. هتي ٺاهڻ واري تربيتي پروگرام وڏيون ڳجھيون سمجهائڻ ۾ مدد ڪئي آهي. واقعاتي شاهد تحقيق جي لاءِ سڀ کان وڌيڪ اهميت رکندا آهن. واقعاتي شاهد ڪيترن گناهن کي غلط سزا هئڻ کان بچايو آهي. ڪيترن ڏوهارين جي خلاف گواهي ڏني آهي.

ڇا اسان جي وڪٽم کي انصاف ملي ويو..!؟

خبر ناهي. نوڪس ول جي ان ميدان ۾ آرام ڪرڻ وارن ۽ ان تي ڪم ڪرڻ وارن پنهنجي ڪوشش تہ ڪئي آهي....!!!!

بائيولوجي بنيادي سوال، جين(2)

(2)بائيولوجي بنيادي سوال، جين

ترجمو دريا خان... 

ڪا بہ خاصيت ڪنھن والدين کان ٻارن ۾ ويل هوندي آهي؟ آخر والدين ۽ ٻار هڪجھڙا ئي ڇو هوندا آهن؟ ان تي جيڪو خيال گهڻو عرصو مشهور رهيو، اهو هي تہ اسپرم جي اندر ئي ننڍڙو انسان هوندو آهي، پوري طرح بڻيل جيڪو هڪ ننڍي پيڪج ۾ هوندو آهي ۽ هي انسان بڻبو آهي، هي ننڍو انسان هومنڪلس آهي، ۽ ان ننڍي انسان جي پنهنجي اندر انهن کان اڳئي نسل جا انسان آهن ۽ ايئن اهو سلسلو رهندو آهي، هي سڀ ڪجھ پهرين انسان سان گڏ ئي رکيو ويو آهي، انساني نسل جي شروعات تي سڀهي انسان ان طريقي سان زمين تي اچي ويا هيا، هڪ جي اندر بند اڳيون هومنڪولس، هي ٿيوري ان ڀاڳي مشهور رهي جو مائيڪرو اسڪوپ جي ايجاد ٿي وڃڻ کانپوءِ بہ ختم نہ ٿي، 1699 ۾ ڊچ مائيڪرو اسڪوپسٽ دعوي ڪئي تہ انھن کي انساني اسپرم ۾ ڪيترائي ننڍا انسان نظر اچي ويا آهن، هي اهو ئي خيال هو جيڪو ڪڪرن تي عڪسي منھن ڏسڻ ڏيندو آهي، سترهين صدي ۾ اسپرم جي تصوير ڪوپڙي ۽ انجي پويان لڳل هڪ وڏي وار جيان بڻائي ويندي هئي، هي پري فارميشن ازم جو خيال هو، ويل ڪوڊ نہ پورو انسان هوندو آهي 

پري فارمیشن سان هرڪو راضي نہ هو، هي ان شيءَ جي وضاحت بلڪل بہ نہ پئي ڪيو تہ جڏهن اسپرم بيضي سان ملندو آهي تہ آخر ٿيندو ڇا آهي، انجو جواب 1768 ۾ برلن جي ايمبريو لوجسٽ ڪاسپر وولف جن ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي، انجو خيال ارسطو سان ملندڙ جلندڙ هو تہ ايمبيرو ۾ ڪا انفارميشن موجود آهي، ڪا هدايت موجود آهي 

جڏهن بائيولوجسٽ، فلاسفر، مذهبي اسڪالر ۽ ايمبريولوجسٽ ارڙهي ۽ اڻويهي صدي ۾ گرمائي بحث مباحثو ڪري رهيا هيا تہ، حقيقت هي هئي ان سوال جي جواب لاءِ ارسطو ۽ فيثاغورث کان وڌيڪ اڳتي نہ پئي پڙهيو وڃو ٿي

اڻويھ صدي جي وچ اهو وقت هو جڏهن بائيولوجي هڪ ڄميل نظري لاءِ هوندي هئي جنهن ريت هڪ فزسٽ بال کي هوا ۾ حرڪت جي وضاحت ڪندو آهي، ائين بائيولوجي ۾ ڇو ناھي؟ بائيولوجي هڪ تسلسل، هڪ پراسس، هڪ پراگريشن، هڪ تاريخ جيان ڇو ناھي؟ هي سوال ڪرڻ وارا ٻہ ماڻهون هئا، ٻھي باغائي هئا، ٻنهي فطرت جي مشاهدن جو جوش رکندا هيا، ٻنهي ٿيولوجي کان بائيولوجي ڏا آيا هيا ۽ ٻنهي بائيولوجي جي بنياد کي سمجهڻ پئي چاهيو، مينڊيل جو سوال مائيڪرو اسڪوپڪ هو، هڪ نسل کان انفارميشن اڳئي نسل تائين ڪيئن ويندي آهي، ڊارون جو سوال ميڪرو اسڪوپڪ هو، جاندارن جي هزار نسلن ۾ انفارميشن پهچندي پهچندي بدلجي ڪيتري ويندي آهي؟ انهي ٻنهي جي پيش ڪيل خيال الڳ الڳ شين جو جواب ڏيندا هيا، پر وقت سان گڏوگڏ انهن ٻنهي جا وزن هڪٻئي جي ويجهو ٿيندا ويا، ۽ انھن جي جديد بائيولوجي جي سڀ کان اهم ملاپ کي جنم ڏنو، هي ملاپ جديد بائيولوجي جي بنياد بڻي، وارثت جي سمجھ جو هي نظريو ماڊرن سنٿيسز چورايو 

 بيگل تي ڊارون 27 ڊسمبر 1831 کي روانو ٿا، 20 آڪٽوبر 1835 کي گالاپاگوس ٻيٽ پهتا، ٻيٽن جي ان جهرمٽ ۾ پکين ۽ جانورن جي مشاهدي کان نڪرڻ واري خيالن کان انهن ٿيوري جوڙي، هڪ ٻيو سفر ويليس جن ڪيو هو، جيڪو برازيل جو هو ٻهي ئي بائيولوجي جي اهم  ٿيوري تائين پهچي رهيا هيا، فطري چونڊ وسيلي ايوليوشن تي ڊارون ۽ ويليس جا پيپر هڪ جولائي 1858 ۾ لنڊن ۾ لينين سوسائٽي ۾ پڙهيا ويا، اهو ڪيترو اهم هو؟ انجو اندازو جلدي ئي ڪنھن کي نہ ٿيو، ايستائين جو لينين سوسائٽي جي صدر سال جي آخر ۾  راءِ ڏني تہ” بائيولوجي ۾ نئي دريافين جي حوالي سان 1858 هڪ بنجر سال رهيو آهي، ڪا بہ خاص دريافت ڏسڻ لاءِ ناهي ملي“، انجي اڳئين ورهين 24 نومبر 1859 جي جمعرات جي ٿڌي صبحو ڊارون جي ڪتاب” اوريجن آف اسپيشيز“ پڌري ٿي، جنھن جو سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو سائين عطا محمد ڀنڀور جن بہ ڪيو آهي، انجي قيمت پندرهن شلنگ جي قيمت رکي وئي، پهرين ايڊيشن جي ڇپجي وڃڻ واريون اڍائي سو ڪاپيون پهرين ڏينهن ئي کپي ويون، 

  

ڊارون جو بريڪ ٿرو اهم هو پر نامڪمل هو، ان ۾ جيڪو خال سڀ کان وڏو هو، اهو هي تہ ان ۾ وارثت جي ٿيوري نہ هئي، آخر هڪ نسل کان اڳئي نسل تائين ڪا بہ خاصيت ڪيئن ويندي آهي؟ 

 

ڊارون پنهنجي غور ويچار مشاهدن ۽ ورهين جي فڪر کانپوءِ ايوليوشن جي ٿيوري تہ پيش ڪري ڇڏي هئي پر وارثت جو ان ۾ موجود نہ هجڻ ڊارون کي سڀ کان گهڻو پريشان ڪندو هو، وارثت جي اهڙي ٿيوري جي پائيداري ۾ بہ ڏنا ۽ تبديلي جي گنجائش بہ ، ڊارون ان تي جيڪو خيال پيش ڪيو اهو هي تہ جسم ۾ گيمولز وڌندا رهندا آهن جيڪي جسم جي حالت بابت انفارميشن کي گڏ ڪندا رهندا آهن ۽ پوءِ والد کان والدا جي شروعاتي جرم سيلز ۾ هي ائين ئي ملي ويندا جيئن رنگ جي ڊٻي ۾ رنگ ملندا آهن، ڊارون جو پيش ڪيل خيال ارسطو ۽ فيثاغورث جي خيالن جو ملاپ هو، ۽ پنھنجي ڪتاب”اوريجن آف اسپيشيز“ کان ڏھ سال کانپوءِ 1867 ۾ انجي ڪتاب”جانورن ۽ ٻوٽن ۾ قسم“ ۾ لکيو ويو 

 ڊارون جي ان ڪتاب ۽ پين جينيسز جي ٿيوري تي تنقيد غير توقع طور تي فليمنگ جينڪنز کان آئي جيڪو رياضيدان ۽ انجنيئر هيا، انھن هي ڪتاب تفصيل سان پڙهي هئي ۽ ان ۾ کليل غلطي ڪري ورتي هئي، جينڪنز نتيجي جي لاءِ ڪهاڻي پيش ڪئي، فرض ڪريو تہ هڪ اڇو ماڻھو ڪنهن اهڙي ٻيٽ Island تي پهچندو آهي جتي ڪاري رنگ جا ماڻهون رهندا آهن، اسان اهو بہ فرض ڪري وٺون ٿا تہ انکي بادشاھ بڻايو ويندو آهي، ۽ اهو گهڻيون ئي شاديون ڪري وٺندو آهي، ۽ ٻار پيدا ٿيندا آهن پوءِ بہ انجي ٻارن ۾ ان مان ٿوريون خاصيتون اينديون، ٻوٽن ۾ هڪ چار ڏهائي، انکان اڳيون، اٺون حصو ۽ ائين ڪجھ نسلن ۾ انجي” اڇي رنگ جي خاصيت “ ختم ٿي ويندي، ڀلي هي خاصيت ايتري ئي ڪارآمد ۽ فٽ ڇو نہ هجي جو انکي بادشاھ بڻايو وڃي ۽ پنهنجي خاصيتون اڳيان منتقل ڪرڻ جي لاءِ مدد ڪري” جينڪنز جي ڪهاڻي جو خلاصو هي هو تہ جيڪڏهن قسم اچي بہ وڃي تہ اها جلدي ئي سراسري بڻجي ويندي، قسم کانپوءِ هي جاري ڪيئن رهندو؟ 

   

ڊارون کي جينڪنز جي منطق، علم پريشان ڪري ڇڏيو، انھن لکيو”فليمنگ جي تنقيد مون لاءِ ڪنھن بہ مضمون کان وڌيڪ مفيد رهي آهي“ انجو مطلب ڇا هو؟ ارتقا کي ڪم ڪرڻ جي لاءِ وارثت جو طريقو رنگن جي ملاپ جهڙو نٿو ٿي سگهي، انفارميشن جا”ايٽم" گهربل آهن ناقابل ورڇ پيڪٽ جيڪي والدين کان ٻار ۾ وڃي سگهن. 

ڇا اهڙي ڪنهن بہ طريقي جو ثبوت هو؟ جيڪڏهن ڊارون پنهنجي لائبريري کي سٺي طرح سان پرکي وٺي ها تہ هڪ مخفي ماهر نباتات جي مخفي جريدي ۾ پڌرو ٿيڻ وارو مخفي پيپر جو حوالو ملي وڃي ها جنهن جو عنوان”بوٽن کي ملائڻ تي تجربا“ هو جيڪو مشڪل جرمن زبان ۾ لکيو ويو ۽ رياضي جي ٽيبل مان ڀريل هو، 1866 ۾ لکيو ويندڙ ان پيپر کي جيڪڏهن ڊارون جي ذهانت گهڻو ڪري انھن کي ان جواب تائين پهچائي ڇڏي ها جنهن کي اهو ڳولهي رهيو هو ۽ يقينن اهو ان تي ڪئي ويندڙ محنت، سندرتا ۽ ان کان نڪرندڙ نتيجن کي تعريف ڏيڻ کان سواءِ نہ رهجي سگهجي ها بائيولوجي جو هي اهو مسئلو هو جنهن کي وڏي ئي محنت ۽ احتياط سان مٽر جي ٻوٽن جي مدد سان ڊاپلر جي شاگرد مينڊيل هڪ خانقاھ جي ميداني اراضي ۾ ورهين جي محنت سان حل ڪيو هو

هلندڙ....-.

زندگي بائيولوجي، ڪيمسٽري، فزڪس

زندگي بائيولوجي، ڪيمسٽري، فزڪس

”ترجمو دريا خان“

خليا پنھنجي زندگي جي لاءِ ڪيميائي ري ايڪشنز تي تابعدار آهن، مثال طور ڪسرت جي دروان، شوگر ڪيميائي طور تي آڪسيجن سان ملندي آهي، ڪاربن ڊائي آڪسائيڊ ۽ توانائي پيدا ٿيندي آهي، هي ري ايڪشن اوچتو ناهي ٿي ويندو، جيڪڏهن ايئن هجي ها تہ اسانجو جسم سڙندڙ شوگر جي ڌپ ۽ باھ جي مچ ۾ هجي ها، پروٽين جسم ۾ هئڻ واري بنيادي ري ايڪشنز کي ڪنٽرول ڪندا آهن ڪنھن جي رفتار تيز ڪري، ڪنهن جي  رفتار سست ڪري، هي سڀ هڪ لي ۾ ٿيندو رهي تہ جيئن زندگي هلندي رهي 

زندگي ڪيمسٽري آهي، پر هي ڪيمسٽري جي هڪ خاص شڪل آهي، جاندار ان لاءِ موجود ناهين جو هي ڪيميائي ري ايڪشن ٿي سگهن ٿا بلڪ ان لاءِ جو هي ري ايڪشن مشڪلن ٿي سگهن ٿا ۽ مشڪلن هتي گهڻو اهم لفظ آهي، گھڻو ري ايڪٽويٽي هجي تہ ڪجھ بہ قابو نٿو ڪري سگھي، ۽ اسان سڙي ڪري خاڪ ٿي وينداسين، گهڻي گهٽ ري ايڪٽويٽي هجي تہ اسان ٿڌا ٿي ڪري مري وينداسين، پروٽينز ان مشڪل ممڪن ري ايڪشنز کي ٿيڻ ۾ سهولت ڏيندا آهن ۽ ائين، اسان ڪيميڪل انٽروپي جي حد تي زندگي گذاريندا آهيون، جنھن کي گهڻي ئي سنهڙي برف جي تھ تي اسڪيٽنگ Skating ڪري رهيا هجون، خطرن کان خالي لڳڻ واري پر هلندڙ، 

پروٽين خلين جي بناوت شيوُن بڻائيندي آهي، وارن جي تار، نهن، نرم هڏي، يا وري اهو ڄار جيڪو خلين کي ٻڌندا آهن، خلي جو ڪو فنڪشن، ميٽابولزم، خلياتي ورڇ، دفاع، ڇڻي جو نيڪال، وڌڻ، رطوبت، نڪرڻ، پيغام ڏيڻ، ڪسرت ائين جو خلي جي موت.

پروٽين کانسواءِ نٿو ٿي سگھجي، بائيو ڪيميڪل دنيا ۾ پروٽين ڪم ڪرڻ وارا گهوڙا آهن 

ال ارلچ جن چيو هو تہ”زندگي ڪيمسٽري آهي“، ڪيميادانن خلين کي کولڻ شروع ڪري ڇڏيو هو، شوگر مان توانائي، فيٽ کان انجو ذخيرو، پروٽين مان ڪيميڪل ري ايڪشن جو چست ٿيڻ، رفتار ڪنٽرول ٿيڻ ۽ بائيومڪينيڪل پراسس ڪنٽرول ٿيڻ، پروٽين بائيو لوجيڪل دنيا جو سوئچ بورڊ آهن، پر هي پروٽين ڪم ڪندا ڪيئن آهن؟ انجي مثال هيموگلوبن سان ڏسي وٺون ٿا. هيموگلوبن رت مان آڪسيجن کي وٺي ڪري ويندي آهي، هي فزيولوجي جو سولو ۽ اهم فنڪشن آهي، جڏهن آڪسيجن جي سطح وڌيڪ هجي تہ هيموگلوبن آڪسيجن سان گڏ جوڙي ويندو آهي، جڏهن ڪنهن اهڙي جڳھ تي ويندو آهي جتي آڪسيجن گهٽ هجي تہ آڪسيجن کي الڳ ڪري ڇڏيندو آهي، هيموگلوبن جي هي خاصيت آهي جنھن جي وجھ سان آڪسيجن جي منتقلي ڦڦڙن کان دل ۽ دماغ تائين ٿيندي آهي، پر هيموگلوبن ۾ اهڙو ڇا آهي جو انکي آڪسيجن جي لاءِ سواري بڻائي ڇڏيندو آهي 

 

انجو جواب اُهي ماليڪيول جو ماڊل، هيموگلوبن جي شڪل چار گلن وري پتن جهڙي آهي، انجا ٻہ”پتا“ هڪ پروٽين مان بڻيل آهي جيڪو الفاگلوبن آهي، باقي ٻہ هڪ ۽ پروٽين مان جيڪو بيٽاگلوبن آهي، انجي مرڪز ۾ هڪ ڪيميڪل آهي جنھن ۾ آئرن موجود آهي، هي ڪيميڪل هيم heme آهي ۽ آڪسيجن ان سان گڏ جڙي ويندي آهي، جهڙو انکي زنگ لڳي ويندو آهي، هڪ ڀيرو آڪسيجن ان تي بار ٿي ويندي آهي تہ ھي پتا ڄار جيان بند ٿي ڪري انکي پڪڙي وٺندي آهي 

جڏهن انجي لھڻ جو وقت ايندو آهي، يعني اها جڳھ ايندي آهي جتي آڪسيجن گهٽ آهي، تہ آڪسيجن جو هڪ ماليڪيول هيم کان ڌار ٿي ويندو آهي، ماليڪيول کان ڌار ٿيڻ ان ڄار کي کولي ڇڏيندو آهي، چار ئي پتا کلي ويندا آهن ۽ هيموگلوبن پنهنجو سامان لاهيء ڇڏيندو آهي، لوھ ۽ آڪسيجن جو ڪنٽرولڊ طريقي سان ملڻ ۽ ڌار ٿيڻ، زنگ لڳڻ ۽ لهڻ جو هي سائيڪل جسم جي ٽشوز آڪسيجن جي پهچائڻ جو سائيڪل آهي 

هيموگلوبن جي وجھ سان ممڪن ٿيندو آهي تہ رت جي وسيلي آڪسيجن جي ڪيپيسيٽي ستر سيڪڙو ٿي سگهي ٿي، جيڪڏهن ايئن نہ ٿي ها تہ جسم ۾ پري وارين جڳهن تي آڪسيجن پهچائڻ جو نظام نہ هجي ها تہ جسم ٿڌو ۽ ننڍو هجي ها، جهڙوڪ ڪيڙن ۾ هيموگلوبن ناهي تہ انھن جو جسم وڏو نٿو ٿي سگهي، انجي لاءِ آڪسيجن وٺڻ جو عمل مرڪزي جڳھ تي نٿو ٿي سگهي 

هيموگلوبن جي فارم انکي ڪم ڪرڻ جي اجازت ڏيندي آهي، فزيڪل ماڊل انجي ڪيميڪل نيچر کي چست ڪندو آهي، ڪيميڪل نيچر انجو ڪم ڪرڻ ممڪن بڻائيندي آهي ۽ ان فزيولوجي مان بائيولوجيڪل ايڪٽويٽي ٿيندي آهي 

جاندار شين جو ڳجھو واسطو انھن تهن ۾ فزڪس ڪيمسٽري کي ممڪن ڪندي آهي ڪيمسٽري فزيولوجي کي

فزيولوجي ۾ ان فورم ۽ فنڪشن جي ان سندرتا ميچنگ جو خيال گهڻو پراڻو آهي، ارسطو جيترو پراڻو، ارسطو جو چوڻ هو تہ زندھ شيون شاندار مشينون آهن جن جي بنياد ميڪانيڪي آهي، وچولي عمر جي بائيولوجي ان روايت کان هٽي وئي ۽ پرسرار پاڻيٺ يا وائٽل فورس جهڙن خيالن جي سمت نڪري ويون، پر بائيوفزسٽ بائيولوجي جي ميڪانيڪي وضاحت کي واپس ڪري رهيا آهن، فورس، موشن، ايڪشن، موٽر، انجن، ليور، پُلي ڄار جا قائدا صوف کي زمين تي ڪرائيندا آهن، اهوئي ان صوف جي وڻ کي وڌائڻ ۾ بہ استعمال ٿيندا آهن 

اڻويھ صدي ۾ بائيو ڪيمسٽري ۽ ويهين صدي ۾ بائيوفزڪس، انھن ٻنھي شعبن جي سائنس ۾ اچڻ بدلجندڙ وقتن جو نشان هو، ان لاءِ نہ تہ بائيولوجي کي فزڪس ۽ ڪيمسٽري جي نظر سان سمجهڻ جو مطلب بائيولوجي کي بي رنگ ڪندو آهي، بلڪ هي فزڪس ۽ ڪيمسٽري کي ڪيترو ئي گهڻو دلچسپ بڻائي ڇڏيندو آهي

ڇا اسان جو چنڊ ڪڏهن زمين سان ٽڪرائجي سگهي ٿو.!؟

ڇا اسان جو چنڊ ڪڏهن زمين سان ٽڪرائجي سگهي ٿو.!؟

”امتياز علي“

حقيقتن جڏهن کان زمين ٺهي آهي، چنڊ زمين جي طرف ئي ڦري رهيو آهي پر هي زمين سان ڪڏهن ٽڪرايو ان ڪارڻ ناهي، ڇو تہ هي زمين جي سطح جي متوازن هڪ مخصوص رفتار سان گڏ حرڪت ڪري رهيو آهي. زمين جي ڪشش ثقل چنڊ کي پنهنجي طرف ڇڪيندي آهي پر چنڊ پنهنجي هڪجهڙائي متوازي حرڪت (Parallel or Sideways Motion) جي وجھ سان زمين جي ڪشش ثقل جي مزاحمت ڪندو آهي. بس اتي ٻن شين جي جنگ هلي رهي آهي. زمين جي ڪشش ثقل ۽ چنڊ جي زمين جي ويجھو هڪجهڙائي متوازي حرڪت. انهن ٻنهين ۾ ڪنهن هڪ ۾ بہ واڌارو يا گهٽتائي ٿي تہ يا چنڊ زمين سان ٽڪرائجي ويندو يا زمين جي گريويٽيشنل ڪششي فيلڊ مان نيڪال ٿي ويندو ۽ خلا ۾ اڪيلائي ۾ پيو گهمندو. مثال جي طور تي جيڪڏهن اسان فرض ڪيون تہ ڪنهن طرح زمين جي ڪشش ثقل وڌي وڃي جڏهن تہ چنڊ جي مداري گردشي رفتار (Orbital Velocity) ايتري ئي رهي تہ چنڊ زمين تي ڪري پوندو. ان جي ابتڙ جيڪڏهن زمين جي ڪشش ثقل جي سختي گهٽ ٿي وڃي جڏهن تہ چنڊ جي گردشي رفتار مستقل رهي تہ زمين چنڊ کي ان جي مدار ۾ برقرار رکڻ ۾ ناڪام ٿي ويندي ۽ چنڊ زمين جي ڪشش جي دائري ۾ نہ رهندو. اهڙي طرح جيڪڏهن اسان فرض ڪيون تہ ڪهڙي طرح چنڊ جي گردشي رفتار وڌي وڃي جڏهن تہ زمين جي ڪشش ثقل جي سختي مستقل رهي، تہ ان صورت ۾ بہ چنڊ زمين کي الوداع ڪري ڇڏيندو. ان جي ابتڙ جيڪڏهن چنڊ جي گردشي رفتار گهٽ ٿي وڃي تہ چنڊ زمين سان ٽڪرائجي ويندو ۽ اهو زمين تي سڀهي زندگين جو آخري ڏينهن هوندو....!!!!

اچو هاڻ ڳالھ ڪيون ٿا گردشي رفتار جي. هڪ ميوو جڏهن وڻ جي ٽاري مان ٽُٽِي ڪري زمين تي ڪرندو آهي تہ ان جي حرڪت ۾ ۽ چنڊ جي حرڪت ۾ هڪ هڪجهڙائي ۽ هڪ فرق آهي. هڪجهڙائي هي آهي تہ ٻئي زمين جي طرف ڪِري رهيا آهن ۽ فرق هي آهي تہ چنڊ زمين جي سطح  جي متوازي حرڪت بہ ڪري رهيو آهي جڏهن تہ ان ميوي جي زمين جي سطح جي متوازي حرڪت ٻُڙي آهي. اهيا ئي وجھ آهي تہ ميوو زمين سان ٽڪرائجندو آهي جڏهن تہ چنڊ زمين سان ٽڪرائجندو نہ آهي. اوهان جي علم ۾ هوندو تہ جڏهن اوهان هڪ پستول سان فائر ڪندا آهيو تہ گولي هڪ مخصوص فاصلا طئي ڪري زمين تي ڪِري پوندي آهي. گولي جي رفتار جيتري وڌيڪ هوندي اها ايترو ئي وڌيڪ پنڌ ڪندي. فزڪس اسان کي ٻُڌائيندي آهي تہ هڪ اهڙي رفتار آهي جنهن سان گڏ جيڪڏهن اوهان هڪ پستول ۾ موجود گولي جو فائر ڪندئو تہ اهو زمين سان ٽڪرائجندي ئي نہ، ۽ تقريبن 90 منٽ ۾ زمين جو پورو چڪر لڳائي اوهان جي پويان لڳندي. هي رفتار 8 ڪلو ميٽر في سيڪنڊ آهي ۽ ان کي اسان گولي جي گردشي رفتا چونداسين. ياد رکو تہ هتي اسان وضاحت جي خاطر رستي ۾ موجود رڪاوٽن ۽ ايئر فرڪشن کي نظرانداز ڪري رهيا آهيو. جيڪڏهن انهن کي نظرانداز نہ ڪيو وڃي تہ يا تہ گولي ڪنهن شيءِ سان ٽڪرائجي ويندي يا ايئر فرڪشن (Air Friction) جي وجھ سان گهڻي گرم ٿي ڪري پگهرجي ويندي. گردشي رفتار جي مساوات ڪجھ هيئن آهي: sqrt(GM/r)=v. هڪ جسم جي گردشي رفتار ان ڳالھ تي آڌار ڪندي آهي تہ ان جسم جو زمين جي مرڪز کان پنڌ ڪيترو آهي. پنڌ جيترو وڌيڪ ٿيندو، گردشي رفتار ايتري ئي گهٽ هوندي. چنڊ زمين کان 3,84,400 ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي تہ ان جي گردشي رفتار 1 ڪلوميٽر في سيڪنڊ آهي.

هاڻ آخر ۾ اهو ڏسنداسين تہ جيڪڏهن چنڊ زمين سان ٽڪرائجڻ لڳي تہ ڇا ٿيندو. چنڊ تي ٻن قسمن جون فورسز اثرانداز ٿي رهيون آهن. هڪ  قوت، فورس چنڊ جي مرڪز جي ڪشش ثقل آهي جڏهن تہ ان کي اندر جي طرف ڇڪي رهي آهي ۽ ان سان جڙيل آهي. ۽ هڪ زمين جي ڪشش ثقل آهي جيڪا چنڊ کي ان جي قطر جي آر پار ڇڪيندي آهي. چنڊ هڪ گول جسم آهي، بس چنڊ جو جيڪو حصو زمين جي گهڻو ويجهو آهي ان تي وڌيڪ فورس لڳندي آهي ۽ جيڪو حصو زمين کان پري آهي ان تي نسبتن گهٽ فورس لڳندي آهي. ان فورس کي ٽائيڊل فورس (Tidal Force) چوندا آهن. ٽائڊل فورس هڪ جسم ۾ دباءُ پيدا ڪندي آهي. اهڙي طرح جيڪڏهن اوهان هڪ ربڙ بينڊ (Rubber Band) کي ڇڪي تہ ان ۾ دٻاءُ  پيدا ٿيندو آهي ۽ ان جي ڊگهائي ۾ اضافو ٿي ويندو آهي. اهو ربڙ بينڊ جنهن شيءِ سان ٺهيو آهي هي شيءِ ان مضبوطي دٻاءُ جي مزاحمت ڪندي. هڪ وقت ايندو جڏهن دباءُ وڌي تہ رٻڙ بينڊ ٽُٽِي ويندو. اهڙي طرح زمين جي ٽائيڊل فورسز چنڊ جي پکيڙ (Stretch) ڪندي آهي. جيئن جيئن چنڊ زمين جي ويجهو ايندو، زمين جي ٽائيڊل فورسز جي سختي وڌندي ويندي. جڏهن چنڊ زمين کان 18,500 ڪلوميٽر جي فاصلي تي هوندو تہ ان ٽائيڊل فورسز جي سختي چنڊ جي مرڪز جي ڪشش ثقل کان وڌي ويندي ۽ چنڊ جا ٽُڪڙا ٽُڪڙا ٿي ويندا هي هڪ ليمٽ آهي جنهن ”روش ليمٽ“ (Roche Limit) چوندا آهن. جيڪڏهن چنڊ ان ليمٽ کان پار ڪندو تہ زمين جي ڪشش ثقل ان کي تباھ ڪري ڇڏيندي. چنڊ جا ٽُڪڙا زمين جي ويجھو هڪ اڱونٺي جي شڪل ماڻي ويندا، جهڙي طرح سيٽرن جا رِنگ آهن. هي ٽُڪڙا آهستي آهستي زمين تي ڪرندا رهندا ۽ سڀ ڪجھ تباھ ڪري ڇڏيندا. پريشان ٿيڻ جي ضرورت ناهي ڇو تہ چنڊ حقيقتن زمين کان پري وڃي رهيو آهي، ان جي پري وڃڻ جي وجهن تي وري ڪڏهن ڳالھ ڪبي....!!!!

ڊي اين اي ڳُجهائِي ۽ رياضي جي ٿيوري

ڊي اين اي ڳُجهائِي ۽ رياضي جي ٿيوري

”دريا خان“

 

بائيولوجي جو سڀ کان پراجيڪٽ هيومن جينوم منصوبو ٻہ هزار ٽي ۾ تيرهن سال جي عرصي کانپوءِ پورو ٿيو جنھن سان اسانکي پنهنجي زندگي جي بليوپرنٽ جو پتو پيو، اسانجو ڊي اين اي ٽي ارب لفظن تي مشتمل آهي، اسانجي جسم ۾ ٽي سو ٻاهتر کرب خليا آهن ۽ هي ٽي ارب لفظ انھن مان هر خلي ۾ آهن 

جنهن طرح اسان پنهنجي ڊي اين اي مان پروگرام ٿيا آهيو، ان طرح جي زندگي جو پروگرام بہ ان طرز تي آهي، ڀلي اهوئي جراثيم هجن يا ٻوٽا، ڊي اين اي جي لمبائي جي حساب سان انسانن جو ڊي اين اي سڀ کان ڳجهو آهي، ڪيترائي جاندار اهڙا آهن جن جو ڊي اين اي اسان کان گهڻو وڌيڪ ڊگهو آهي، ڪنول جي ٻوٽي ۽ سالامينڊر جو ڊي اين اي اسان کان ڏهوڻ ڊگهو آهي، سڀ کان وڏو ڊي اين اي جاپان جي ٻيٽ  تي هڪ جبل تي گل ڏيندڙ گل جو آهي جيڪو اسان کان پنجاھ سيڪڙو ڊگهو آهي 

 جيڪڏهن ڊي اين اي کي سڌو رکيو وڃي تہ هڪ انساني خلي ۾ انجي لمبائي ٻہ ميٽر آهي، جيڪڏهن جاپاني ٻوٽي کي ڏسون تہ ھي سو ميٽر ڊگھو آهي، هي هڪ خلي ۾ پورو ڪئين ايندو آهي؟ انجو طريقو سپر ڪوائلنگ آهي جنھن جي لاءِ پهرين تصوير ڏسو. ڊي اين اي جي اصل ڳُجهائِي هي ناهي، پر انجي ڪهاڻي کي بہ روڪي ڪري رياضي جي طرف ڏا هلون ٿا

 

رياضي ۾ ٽوپولوجي هڪ اهڙو شعبو آهي ۽ ان ۾ هڪ ٿيوري، ڳنڍ جي ٿيوري آهي بُوٽ جي رسي ٻڌڻ يا رسي کي جوڙڻ عام زندگي جي ڳنڍ آهن پر رياضي ۾ ڳنڍ جو ٻڌجڻ ۽ کولڻ هڪ پوري سائنس آهي، جنھن ۾ پنهنجون ٿيوريز، مسئلا، نوٽيشن ۽ ڪوڊ آهن، ڳنڍڻ جو ڪراس نمبر ۽ ڳنڍڻ جي ڪلاسفيڪيشن ڪڍڻ انجو حصو آهي، ڳنڍڻ جي ڳُجهائِي جو اندازو ان مان لڳائي وٺو جو ڳنڍڻ جي قسمون جن جو ڪراس نمبر سورهن کان گهٽ هجي، خالي انجو انگ چوڏھ لک جي ويجھو آهي ان وقت ڪلاسيفيڪيشن ٽيبل ڏسون تہ ڇھ ارب ڳنڍون ملنديون 

هاڻي واپس ڊي اين اي تي، ڊي اين اي ورڇ زندگي جي ڳجھي طريقي مان آهي ۽ انجي ڳُجهائي ڳنڍ ۾ آهي، ڊي اين اي کي پنهنجو سپر ڪوائيل سان کيڏڻو آهي، ٽٽڻو آهي، ڊي اين اي جي ٻئي ٽڪڙي سان جڙيل آهي ۽ پوءِ انکي بند ٿيڻو آهي انساني ڊي اين اي ۾ انجي رفتار پنجاھ نيو ڪلوٽائيڊ في سيڪنڊ آهي ۽ هڪ وقت تي هي ورڇ ڪيترين جڳهن تي گڏ ٿيڻ شروع ٿيندي آهي، هڪ خلي ۾ ڊي اين اي جواب جو رد پورو ٿيڻ ۾ لڳ ڀڳ هڪ ڪلاڪ لڳندو آهي 

انهن ڪولي بيڪٽيريان ۾ ان ورڇ جي رفتار انساني خلي کان ويھ سيڪڙو وڌيڪ آهي ۽ انجو ڊي اين اي بہ انساني خلي کان وڏو آهي ۽ ورڇ جو طريقو بہ گهڻو ڳجهو آهي ان ۾ ڊي اين اي کي ڪٽڻ وارو ٻنهي طرفن ۾ حرڪت ڪندا آهن 

 ان سڄي عمل ۾ جيڪا شيء باقي سڀني کان وڌيڪ وڏو سوال آهي اهو هي تہ ان سڄي عمل ۾ ان ڪوائل کي کلڻ يا بند اهڙي ڪنهن طريقي سان آهي جو نہ ئي هي مونجهاري ۽ نہ ئي ان ۾ ڳنڍجن پيا، جيڪي ڳنڍون اسان اڃان کولڻ نٿا ڄاڻون، انجي لاءِ جو اينزائم Enzyme  آهن، اهوئي ٽوپيوسوميراسس آهي، انکان سواءِ هي عمل ناممڪن هو، انسانن ۾ هي انزائم گهٽ ۾ گهٽ ٻن طرح جا آهن پر اي ڪولي ۾ ان جي هڪ قسم ٻئي بہ آهي 

خليات ۾ ان عمل کي سمجهڻ جي لاءِ بائيو لوجسٽس وچ جيڪو اوزار آهي اهو رياضي جي ڳنڍ جي ٿيوري آهي ۽ ان عمل ۾ دخل وجهي ڪري ڪينسر جي خلين جو انت ۽ جراثيم کان هئڻ واري انفيڪشن کي روڪڻ واريون دوائون بڻيون آهن 

ڳنڍڻ جي ان ٿيوري جي خبر نہ صرف بائيولوجي ۾ نہ بلڪ ڪيترين ئي ٻين جڳهن تي آهي اسٽرنگ ٿيوري ان کان سواءِ ڪا معني ناهي رکندي ۽ ڪوانٽم فيلڊ ٿيوري ۾ بہ انجو ڪيترين ئي جڳهن تي استعمال آهي

عارضي جسم

عارضي جسم

”ترجمو:  امتياز علي“

 

ٻُڌو..!! توهان هي پنهنجو جسم ڪنهن کان ورتو آهي!؟ جي جي، اهيو ئي جسم جنهن جي اندر اوهان هينئر آهيو!؟ ۽ ها اهيو نہ چئجو تہ هي هميشہ کان اوهان وٽ ئي هو. ڇو تہ شايد پوءِ اوهان کي اوهان جي جسم جي خبر نہ هئي. ان ۾ جيڪي ماليڪيول يا ايٽم آهن، هي ايندا ويندا رهندا آهن. اوهان کائيندا پيئندا آهيو، ساھ کڻندا آهيو، شيون جذب ڪندا آهيو. ڪجھ دير هي استعمال ٿيندا آهن پوءِ هي جوڙي ويندو آهي، ساھ سان گڏ وات مان نڪري ويندو آهي. اڄ کان هڪ مهينو پوءِ اوهان جي جسم جو وڏو حصو اهو نہ هوندو جيڪو اڄ آهي. ڪنهن پاڻيءَ جي لهر جيان اوهان هڪ عارضي ترتيب آهيو.

هر سيڪنڊ ۾ توهان جي جسم ۾ رت جا ويھ لک نوان خليا ٺهي رهيا آهن. روز هزارين ميل وڏو نئون ڊي اين اي ٺهي رهيو آهي، جسم جا اربين خليا مري رهيا آهن ۽ ان جي جڳھ تي ٻيا خليا جاءِ والاري رهيا آهن. رت چار مهينن ۾ تبديل ٿي چڪو هوندو آهي. چمڙي چار هفتن ۾ مڪمل طور سان بدلجي ويندي آهي. معدي جي لائننگ پنج ڏينهن ۾ بدلجي ويندي آهي. جگر ڪڏهن بہ پنهنجي سالگرھ ناهي ملهائيندو. هڏيون بہ ڪنڪريٽ جهڙي بناوت ناهي. هي بہ بلدبيون رهنديون آهن. جيڪڏهن هڪ هڪ عضوي کي الڳ الڳ ڏٺو وڃي تہ توهان تمام ننڍي عمر جا آهيو.

جيڪي خليا جلدي تبديل ٿيندا آهن، انهن جو مسئلو وڌيڪ الڳ هئڻ جي وجھ سان تقسيم جي غلطي هجڻ جو وڌيڪ امڪان آهي. جيڪي دير تائين هوندا آهن، انهن جي لاءِ ماحولياتي اثرن جي وجھ سان پهچڻ واري نقصان کي گڏ ڪرڻ آهي. خلين کي نقصان پهچائڻ ۾ جتي ريڊي ايشن يا ٽوڪسن آهن، اتي هڪ وڏي شيءِ آڪسيجن آهي. جسم ۾ هئڻ وارا ڪيميائي عمل ۾ آڪسيجن آزاد ريڊيڪل پيدا ڪندي آهي جيڪي غير مستقل ماليڪيول آهن ۽ اهڙي ڪيميائي ري ايڪشن ڪري سگهو ٿا جيڪو ڊي اين اي ۾ مداخلت ڪري سگهن ٿا ۽ خلين کي نقصان پهچائي سگهن ٿا. ڊاڪٽر بروگلي جي موجب، ”جيڪڏهن اوهان آڪسيجن کان بچي سگهو ٿا تہ اوهان دير تائين جوان رهي سگهو ٿا“. آڪسيجن اسان کي زندھ رکندي آهي، آڪسيجن اسان کي پوڙهو ڪري ڇڏيندي آهي.  

اسان جي جسم جا مادا گهڻو ڪري هوا سان ايندا آهن. هي زمين جي سائيڪلن جو نتيجو آهي. 1945ع کانپوءِ اڳئين ويھ سالن تائين فضا ۾ ڪيل ايٽمي تجربن دنيا جي فضا کي تبديل ڪري ڇڏيو. ان فضا اسان کي بدلائي ڇڏيو. تابڪار عنصر جسمن جا حصا ٿي ويا. هي ٽُٽندا ويندا آهن پر عنصر جسم ۾ رهجي ويندا آهن. انهن کي وقت ۾ ٽريڪ ڳولھا ڪري عنصرن جي جسم ۾ رهڻ جو صحيح وقت بہ ڪڍي سگهجي ٿو. ڪاسمڪ شعائون فضا جي ٻاهرين تھ ۾ ڪاربن 14 ٺاهينديون آهن. هي هر وقت تازو ٿيندي جسم جو حصو ٿيندا ويندا آهن. پراڻي باقيات کان ڪنهن جي مرڻ جو وقت ان بنياد تي ڪڍيو ويندو آهي تہ مئل پنهنجي جسم کي روز تبديل نٿا ڪري سگهن.

اسان جو هر وقت نئون هوندو جنم جهان تازو رکندو آهي. اتي هي اسان جي قسمت لکندو آهي. ري پليس هئڻ وارو هي عمل تمام ئي گهٽ غلطيون ڪندو آهي. ايتريون گهٽ جو اسان جو ٺاهيل بهترين کان بهترين صنعتي پراسس بہ ان کان وڌيڪ غلطيون ڪندو آهي پر هي عمل پاڻ بہ مڪمل طور تي پرفيڪٽ ناهي. سست هئڻ، وارن ۾ لهندڙ چاندي، ڪينسر، سڀ ان وري جوان هئڻ واري عمل جا نتيجا آهن. سال گذرندا آهن، خليا فھرست گڏ ڪندا آهن. جسم جا عضوا ساٿ ڇڏي ويندا آهن. پوءِ اهو وقت اچي ويندو آهي جڏهن قصو ختم. اهوئي واري اڳئين نسل ۾ هلي ويندي آهي.

ان گھڻي پرفيڪٽ عمل هئڻ واري ڪڏهن ڪڏهن واري غلطي .…… ڇا هي ان عمل جي خامي آهي؟ نہ. هي اصول تہ زندگي جي رنگيلي بنياد آهي. ان کانسواءِ سڀ ڪجھ بي رنگ ٿيندو ۽ سڀ ڪجھ هڪجهڙو. هڪ خليي کان ٻئي ۾ ڪاپي جي دوران هئڻ واريون غلطيون هي تہ ارتقا جي عمل جي بنياد آهن. جيڪڏهن اهيو نہ ٿئي ها تہ سڀ ڪجھ بس پهرئين خليي وانگر رهجي وڃي ها. ان کان سواءِ ڪجھ بہ ڪڏهن بہ نٿو ٿي سگهي. اربن سالن کان جاري ان ڪمال جي راند اڄ جي دنيا ٺاهي آهي. اڄ جي زندگي جو هر رنگ روپ انهي جو نتيجو آهي. ۽ جڏهن اسان چوندا آهيون تہ انسان غلطي جو پتلو آهي تہ هي رڳو محاورو ناهي. اسان اربن سالن کان زندگي جي پنهنجو پاڻ کي تازو رکڻ جي عمل جي دوران هئڻ وارين غلطين جا نتيجا آهيون.

مٽي کان وٺي مٽي هئڻ جي وچ جي وقت جي هڪ خوبصورت چال، بدلجندڙ مادي جي عارضي ترتيب. هي اوهان جو جسم آهي. ان ترتيب تي گذريل تجربا ۽ ان جون يادون، ان مان اڀرندڙ سوچن جو تسلسل .... هي اوهان آهيو.

اوڪ رِج جا ڊاڪٽر ايبرسولڊ ريڊيو آئسوٽوپس جي ذريعي هي تجريو پهريون ڀيرو ڪيو هو. ان مان نتيجو نڪرندو آهي تہ هن وقت 98 سيڪڙو ايٽم اڳئين سال تائين اوهان جي جسم جو حصو نہ هوندا....!!!

دعوت ۾ آيل بليڪ هول

دعوت ۾ آيل بليڪ هول

”دريا خان“

 

فلڪيات ۾ ڪيتريون ئي شيون اهڙيون آهن جيڪي انسان کي پريشاني ۾ وجهي ڇڏينديون آهن پر ڪيترا ماڻهون بليڪ هول بابت ٻڌي ڪري گهڻا حيران ٿيندا آهن، بليڪ هول هر ڪهڪشان جي مرڪز ۾ پاتا ويندا آهن پر انھن بليڪ هولز جو هن ڪائنات ۾ موجود هئڻ جي وجھ سان ڇا اثر ٿيندا آهن؟ آخر بليڪ هول پراسرار سان لاڳاپيل ڇو آهن؟ بليڪ هول جي ويجھو ڪهڪشان ۾ موجود سڀئي تارا ڦيرو کائي رهيا آهن، اسانجي پنھنجي ڪهڪشان جنھن جو نالو ملڪي وي آهي، انجي مرڪز ۾ اسانجي سج کان تقريبن 10 لک سيڪڙو وڏو بليڪ هول موجود آهي، جنھن کي فلڪياتي اصطلاح ۾”سپر ميسيو بليڪ هول“ چيو ويندو آهي، انجي ويجهو تقريبن 23 ڪروڙ تارا ڦيرو کائي رهيا آهن، جن مان هڪ اسانجو سج بہ آهي، پر بليڪ هول وٽ ايتري طاقت ڪٿان کان اچي ويندي آهي؟ ڇا اهو بہ ڪنهن ٻئي شيءَ کان توانائي حاصل ڪندو آهي؟ حقيقتن بليڪ هولز ڪائنات جي ڳجهين شين مان هڪ آهن جن جي ڳولھا ڪرڻ گهڻو مشڪل آهي، اڄ اسان ان بابت ڪجھ ڄاڻيندي پوري معلومات نٿا رکون، بليڪ هول جي مثال ڪجھ ان طرح سان آهي تہ جيڪڏهن اوهان هن نظام شمسي جي سج کي هڪ ٽينس بال ۾ قيد ڪريو تہ ھي سج بليڪ هول بڻجي ويندو، آئنسٽائين جي نظري اضافيت موجب ڪنهن بہ شيءَ جي ڪشش ثقل ان ۾ موجود مادي ۽ انجي ڪثافت تي لاڳاپيل هوندي آهي، ڪنھن بہ شيءَ جي ڪثافت ان ۾ موجود مادي جي مقدار جي جسامت تي الڳ ڪري ڪڍي سگهجي ٿي، ان مثال ۾ سج جنهن جو قطر تقريبن 6 ڪروڙ ڪلوميٽر آهي، کي ٽينس بال جنھن جو قطر تقريبن 10 سينٽي ميٽر هوندو آهي، جي جسامت ۾ قيد ڪرڻ کانپوءِ انجي ڪثافت ۾ وڌارو ٿي ويندو، ان حالت ۾ سج جي ڪشش ان ڀاڳي وڌيڪ ٿي ويندي جو هي روشني کي بہ نڪرڻ نہ ڏيندو ائين هي سج هاڻ روشني جي اڻ موجودگي جي وجھ سان ڪارو نظر ايندو، ۽ انکي بليڪ هول چيو ويندو. ڪنهن بہ تاري جي بليڪ هول بڻجڻ کانپوءِ بہ ان ۾ مادي جي مقدار اها ئي رهندي آهي، ان لاءِ ويجهڙائي جي تارن يا سيارن تي لڳڻ واري ڪشش ثقل بہ اها ئي رهندي، ڇوجو بليڪ هول بڻجڻ کانپوءِ تاري جو جسامت گهڻو گهٽ ٿي ويندو آهي انجي ويجهو هڪ حد تائين ڪشش گهڻي وڌيڪ ٿي ويندي تہ جيڪڏهن ڪا بہ شيءَ ان حد کي پار ڪري وڃي تہ پوءِ انجو واپس اچڻ ناممڪن ٿي ويندو، بليڪ هول جي ويجھو ان حد کي فلڪياتي اصطلاح ۾” ايونٽ هوريزن Event horizon" جو نالو ڏنو ويندو آهي. اڄ تائين سائنسدان اندازن دعوي ڪندا آهن تہ جيڪڏهن ڪو تارو ڪنهن بليڪ هول جي ايونٽ هوريزن جي اندر يا ويجهو اچي وڃي تہ اهو بليڪ هول پهريان ان تاري کي ٻاهرين سطح جا ٽڪڙا تڪڙا ڪري ڇڏيندو، ۽ پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي پورو تارو ڳهي ويندو پر مئي 2018ع ۾ سائنسدانن پهريون ڀيرو ان منظر جو خاص دوربينن جي مدد سان نظارو ڪيو، هي نظارو 15 ڪروڙ نوري سال پري ٻن ٽڪرائجڻ واري ڪهڪشائن جي جوڙي ۾ ڪيو ويو جنھن جو نالو”ارپ 299 (ARP 299)" آهي، جڏهن هڪ تارو جيڪو اسانجي سج جي تقريبن 2 ڪروڙ سيڪڙو وڏو آهي، هڪ بليڪ هول جي ويجھو ايندي ئي وکرجي ويو. ان تاري جو گھڻو حصو بليڪ هول ڳهي ورتو پر ڪجھ ذرا ويجھو وکري ويا. ايونٽ هوريزن وٽ ڪشش جي وجھ سان گهڻو دٻاو ۽ رڳڙ پيدا ٿيندي آهي، جنھن سان مادو طاقتور ايڪس ريز ۽ قابل مشاهدو روشني نيڪال ڪندو آهي، جيڪا هاڻ سائنسدانن ڏٺي آهي، انکان سواءِ ان تاري جي مادي جا ڪجھ حصا بليڪ هول جي قطبين جي طرف کان بہ نڪتا جن جي رفتار روشني جي رفتار جي ويجھو هئي، فلڪياتي اصطلاح ۾ بليڪ هول جي قطبين جي طرف کان نيڪال ٿيندڙ ان تيز رفتار مادي کي” جيٽس Jets“ چيو ويندو آهي،  ان جيٽس جو بہ پهريون ڀيرو مشاهدو ڪيو ويو ۽ ڏٺو ويو تہ ھي جيٽس حقيقتن ڪنهن طرح وجود ۾ ايندا آهن. ياد رهي تہ ھي منظر زمين کان 15 ڪروڙ نوري سال پري ٿيندي ڏٺو ويو جنهن جو مطلب آهي تہ هاڻ انهن ڪهڪشائن جو جوڙو جڏهن پاڻ ۾ ٽڪرايو هو تہ ان وقت زمين تي زندگي جي شروعاتي ڏاڪن مان گذري رهي هئي، ۽ انسان جي پيداوار بہ نہ ٿي هئي، انکان ظاهر ٿي ٿو تہ طبعيات ۽ رياضي جي مدد سان جيڪا پيشنگوئي سائنسدان سالن کان ڪندا آيا آهن اها حقيقي آهي، ۽ هاڻوڪي دور ۾ سائنس صحيح ۽ حقيقي رستي تي هلندڙ آهي

ڇا انسان جو ارتقا اڃان بہ جاري آهي

ڇا انسان جو ارتقا اڃان بہ جاري آهي

”دريا خان“

 

جيڪدهن ارتقا لکن ڪروڙين سال کان جاري آهي تہ اڄ هي روڪجي ڇو ويو آهي، ڇا اڳتي انسان ارتقا جي سبب اسان کان مختلف هوندا؟ هي اهوئي سوال آهن جيڪي سوچڻ سمجهڻ وارن ذهنن ۾ پيدا ٿيندا آهن، انھن سوالن جو جواب آهي تہ، جي،، ارتقا اڄ بہ جاري ساري آهي بلڪ انکان وڌيڪ تيزي سان جيترو خيال ڪيو ويندو آهي، 

اڄ انسان ويجھي زماني جي پنھنجي ابن ڏاڏن سان ڪنهن طرح مختلف آهي  هتي اسان ڄاڻينداسين، هڪ انجون اکيون نريون آهن، اڄ کان ڏھ ھزار سال اڳ نريون اکيون نہ هيون، ڇھ هزار کان ڏھ ھزار سال اڳ ڪنهن بہ فرد ۾ جينيٽڪ ميوٽيشن تبديلي، ڦير گهير جي وجھ سان هي نيرو رنگ ظاهر ٿيو ۽ نسل کان نسل ٿيندي اسان تائين پهتو، اڄ دنيا جي آبادي ۾ سترو سيڪڙو ماڻهون نرين اکين وارا آهن 

وقت گذرڻ سان گڏوگڏ اسانجي دماغ جي جسامت گهٽ ٿي رهي آهي، اسانجي ابن ڏاڏن جا دماغ پندرهن سو ڪعب Cube  ملي ميٽر جي مقابلي ۾ اڄ اسانجي دماغ جي جسامت تيرهن سو پنجاھ ڪعب Cube ملي ميٽر، ڏھ سيڪڙو گهٽ آهي 

هوڙ ڏاٺ ڪنهن زماني ۾ اسانجي ابن ڏاڏن کي پڪي خوارڪ، ٽاميون ۽ پاڙون وغيرھ چٻائڻ جي لاءِ ضروري هيون، اڄ خوراڪ جي ننڍي ننڍي ٽڪڙن ۾ ڪٽڻ ۽ پچائي ڪري کائڻ جي وجھ هوڙ جي ضرورت ناهي رهي، ان لاءِ دنيا ۾ 35 سيڪڙو انسان هوڙ کان سواءِ پيدا ٿيندا آهن، انجي وجھ سان انساني ڏاٺ جي سائز بہ ننڍو ٿيندو پيو وڃي، ڪجھ ماڻهن جي هوڙ گهڻو اڳتي وڃي ظاهر ٿيندي آهي ۽ ان ۾ بہ تڪليف جو ڪارڻ بڻبي آهي جنھن کي آپريشن ڪري ڪڍي ڪري اڇلايو ويندو آهي 

 جابلو علائقن ۾ جتي هوا ۾ آڪسيجن جي مقدار گهٽ هوندي آهي، جينيٽڪ ميوٽيشن، تبدلي جي وجھ سان ماڻھن ۾ هيمو گلوبن پروٽينز گھڻي مقدار ۾ بڻبا آهن تہ جيئن موجودا آڪسيجن کان وڌ کان وڌ فائدو وٺي سگهجي،  سمنڊي علائقن ۾ اهو منظر پاڻي هيٺ وڌيڪ وقت گذارڻ وارن ماڻھن ۾ ڏٺو ويو آهي پر اتي تري يا سپلين ڪلائي گهڻائي آڪسيجن فراهم ڪرڻ جو ڪم ڏيندي آهي 

آفريڪا ۾ ڪجھ علائقن ۾، جتي پهريان مليريا مان ماڻھون گهڻو بيمار ٿي ڪري مري ويندا هئا، ماڻهن جي جينز ۾ اهڙي ميوٽيشنز، تبديلي اچي وئي جنھن جي وجھ سان انھن ۾ مليريا جي خلاف قدرتي طور تي مزاحمت پيدا ٿي وئي، اها ئي ڳالھ آفريڪا ۾ ايڊز جي وائرس جي لاءِ بہ صحيح آهي تہ ان خلاف بہ سندن ۾ مزاحمت پيدا ٿي وئي آهي 

انسان قدرتي طور تي وڏو ٿيڻ کانپوءِ کير ۾ موجود ليڪٽوز کي هضم نٿو ڪري سگهي، انکي ليڪٽوز ان ٽوليرينس چئبو آهي ۽ چيني آبادي ۾ هي عام آهي، پر اڄ دنيا جي گھڻي آبادي جينيٽڪ ميوٽيشنز، تبديلي جي وجھ سان انکي هضم ڪرڻ جي ڪاميابي ۾ وڃي رهي آهي 

هي  ڪجھ شاهديون آهن جنھن سان انساني ارتقا کي پرکي سگھجي ٿو 

سيارا هڪٻئي کان مختلف ڇو آهن؟

سيارا هڪٻئي کان مختلف ڇو آهن؟

”دريا خان“

ڏينهن ۾ روشن ۽ رات ۾ خوبصورت پنھنجي جسم سان ظاهر ٿيندا آهن ۽ جيڪڏهن اوهان کي ڪجھ راتون اهڙيون ملي وڃن جڏهن زميني مٿاڇري تي چنڊ نہ هجي تہ تارن سان ڀريل زميني مٿاڇرو نظر ايندو آهي، انڪري اوهان غور ڪيو هوندو تہ زميني مٿاڇري ۾ ڪجھ تارا اهڙا بہ ڏسڻ لاءِ ملندا آهن جيڪي باقي ٻين تارن کان گھڻو چمڪندڙ هوندا آهن، اهوئي ڇا هوندا آهن؟ اهوئي اصل ۾ سيارا آهن جيڪي اسانجي سج جي ويجھو گھمي رهيا آهن، تارا زميني مٿاڇري ۾ ٽمڪندا آهن جڏهن تہ سيارا ائين نظر ايندا آهن جهڙوڪ اهوئي زميني مٿاڇري تي بلب رکيل هجي. اسان سڀ پنهنجي نظام شمسي جي سيارن جون خاصيتون ننڍپڻ کان ئي ٻڌندا آيا آهيون ۽ اهو ڄاڻون ٿا تہ نظام شمسي جي ڪل اٺن سيارن مان پهريان چار سيارا پٿريلا آهن ۽ باقي جا چار سيارا گيسي راڪاس آهن، ائين ڇو آهي؟ اهڙيون ڪهڙيون وجهون آهن جنھن جي وجھ سان هي فرق آيو؟ اچو اهو ڄاڻون ٿا هتي، اڄ اسان ڪنھن بہ سائنسدان کان هي سوال ڪنداسين تہ” بگ بينگ ڇا آهي؟ “ تہ اهو چوندو ڪائنات جي پکيڙ آهي جنھن جي نتيجي ۾ اسانجي هي ڪائنات ٺهي ۽ جيڪڏهن اسان وري پڇا ڪيون تہ”بگ بينگ کانپوءِ ڇا ٿيو؟ “ تي هي جواب هوندو تہ ان کانپوءِ سڀ مادي هائيڊروجن ۽ هيليئم جي وڏن وڏن ڪڪرن جي شڪل ماڻي ورتي هئي، اسانجي هن سوال”نظام شمسي جي اندروني سيارا پٿريلا ۽ ٻاهران سيارا گيسي ڇو آهن؟ “ جو جواب ان جواب ۾ ئي ڪٿي لڪيل آهي پر اهو جواب آهي ڇا؟ هاڻي اسان اهو ڄاڻنداسين. اسان سڀ ڄاڻون ٿا  تہ ڪائنات جي هاڻوڪيون شيون ڀلي اهوئي سيارا يا چنڊ يا شهابا پٿر ئي ڇو نہ هجن، سڀني ۾ هائيڊروجن، هيليئم ۽ ان سان گڏوگڏ ڪاربن جي سڀ کان گھڻي مقدار پاتي ويندي آهي، انھن سڀني شين جن جو ذڪر ڪيو ويو ڪنھن ريت وجود ۾ آيا؟ يقينن انھن گيس جي ڪڪرن جي سڪڙجڻ جي وجھ سان بڻيا هوندا، هتي هڪ سوال جيڪو اسان منجهان گھڻن ماڻهن جي ذهن ۾ ايندو اهو هي تہ سڪڙجڻ ڇو شروع ٿيا؟ تہ انجو سولو ۽ عام ساڌو جواب” ڪشش ثقل“ آهي، انھن ڪڪرن ۾ موجود هائيڊروجن، هيليئم ۽ انکان سواءِ ٻين عنصرن جي ايٽمن جي وچ ڪشش جي وجھ سان ئي هي ڪڪر سڪڙجڻ شروع ٿيا.

هاڻي ٻيو سوال هي بہ پيدا ٿي ٿو تہ جيڪڏهن هي سڀ هڪ جهڙن ڪڪرن سان ئي بڻيا آهن تہ پوءِ ايئن ڇو آهي تہ تارا روشني نيڪال ڪندا آهن، ۽ سيارا، چنڊ ۽ خلائي پٿر نہ؟ ائين ڇو آهي تہ سيارا تارن جي ۽ چنڊ سيارن جي ويجھو گهمندا آهن، ۽ انھن سڀني جي ان ترتيب کان ابتڙ ترتيب ڇو ناھي؟ ڪا تہ وجھ هوندي، اها وجھ هي آهي تہ جيئن جيئن هي ڪڪر سڪڙجندا ويا، ائين ائين انھن جو جسامت ننڍو ٿيندو ويو ۽ انھن ۾ جتي جتي هائيڊروجن ۽ هيليئم جي مقدار گهڻي ڀاڱي وڌيڪ هئي، اتئي اهڙا جسم بڻيا جن ۾ انھن ٻنھي جي مقدار اڄ اسانکي سڀ کان وڌيڪ نظر ايندي آهي، جي بلڪل.... آئون ”تارن" جي ڳالھ ڪري رهيو آهيان، اسانکي پنهنجي سج جيڪو هڪ تارو آهي، ۾ هي شاهديون ملنديون آهن تہ انھن ٻنھي عنصرن جي گهڻائي ڏسڻ لاءِ ملندي آهي. ۽ گڏ ئي حيران ڪندڙ ڳالھ هي تہ سائنسدانن”هيليئم" کي سج کان اچڻ واري روشني ۾ سڀ کان پهريان دريافت ڪيو هو ۽ انکانپوءِ زمين تي ان عنصر کي دريافت ڪري ورتو هو.

تہ انھن ڪڪرن ۾ هائيڊروجن جي گھڻي مقدار وارن حصن ۾ تہ تارا بڻجي ويا پر ڇا سيارا بہ ان طرح وجود ۾ آيا؟ جي ها... انهن ڪڪرن ۾ گھڻي مقدار وارن حصن جي ويجھو جيڪي حصا موجود هيا، جن ۾ انهن ٻنهي عنصرن جي مقدار تارن جي نسبت گهڻي گهٽ هئي، اهوئي بہ آهستي آهستي سڪڙجڻ شروع ٿيو ۽ ان طرح سيارا وجود ۾ آيا، پر ائين ڇو آهي جو اسانجي نظام شمسي جا ڪجھ سيارا پٿريلا ۽ ڪجھ گيس جا بڻيا آهن؟ انجي وجھ هي آهي تہ تارن جي ويجھو هائيڊروجن ۽ هيليئم جي مقدار موجود هئي اها ايتري نہ هئي جو ٻيو تارو بڻجي وڃي ها ان لاءِ انکان بڻجندڙ جسم سيارا بڻيا، ۽ گڏ ئي هي بہ تہ تارن جي ويجھو حصن ۾ انھن ٻنھي عنصرن جي مقدار گهڻي ۽ جيئن جيئن تارن کان پري وڃون تہ انجي مقدار گهٽ ٿيندي ويندي آهي.

مقدار وڌيڪ هئڻ جو هي مطلب آهي تہ سيارن جي ڪثافت Density بہ وڌيڪ هوندي، اها ڳالھ اسان سڀ ڄاڻون ٿا تہ پڪين شين جي ڪثافت هوا ۾ ملي ويندڙ گيسن کان گھڻي وڌيڪ هوندي آهي ۽ انڪري تارن کان پري بڻجندڙ سيارن ۾ هائيڊروجن ۽ هيليئم جهڙن عنصرن جي مقدار گهٽ هئڻ ڪارڻ انهن سڀني جي ڪثافت بہ گهٽ هوندي جنھن جي وجھ سان اهو پٿر جيان پڪو نہ بلڪ گيس جا بڻيل هوندا، تہ ھي شيءَ اوهان پنھنجي نظام شمسي ۾ بہ ڏسندا تہ اندروني چار سيارا، جن ۾ مرڪوري، وينس، زمين ۽ مريخ شامل آهن پڪا ۽ پٿريلا آهن جڏهن تہ ٻاهران چار سيارا، جن ۾ جوپيٽر، سيٽرن، يورينس ۽ نيپچون شامل آهن، هڪ حيرت ڪندڙ ڳالھ هي آهي تہ سيارو سيٽرن جيڪو گيس جو ٺهيل آهي، انجي جسامت جي برابر ڪنهن سمنڊ ۾ وڌو وڃي تہ انجي ڪثافت ان قدر گھٽ آهي جو اهو ان پاڻي تي ترندو، هن مضمون جو حاصل مقصد اوهانکي اها ڳالھ ٻڌائڻ هئي تہ ڇو تارن جي ويجھو چڪر لڳائيندڙ سيارن جو پٿريلو يا گيسي هجڻ جي پويان وجھ ڇا آهي

مائيڪرو گريويٽي، زيرو گريويٽي فري فال ۽ وومٽ ڪومٽ

مائيڪرو گريويٽي، زيرو گريويٽي فري فال ۽ وومٽ ڪومٽ

”دريا خان“

مائيڪرو گريويٽي هڪ اهڙي حالت آهي جنھن ۾ مختلف شيون بي وزن محسوس ٿينديون آهن، مائيڪرو گريويٽي جا اثر تڏهن ڏسي سگهجن ٿا جڏهن خلاباز يا مختلف شيون اسپيس ۾ گھمنديون رهن، مائيڪرو گريويٽي کي ٻئي طريقي سان بہ محسوس ڪري سگهجي ٿو، مائيڪرو جو مطلب آهي”گهڻو گهٽ“ ائين انجو مطلب ٿيو تہ گريويٽي جو گھڻو گهٽ مقدار ۾ موجود هئڻ، مائيڪرو گريويٽي ۾ خلاباز خلائي جھاز جي اندر يا ٻاهر سولائي سان تري سگهن ٿا، وزني شين کي سولائي سان حرڪت ڏئي سگھجي ٿي، مائيڪرو گريويٽي کي ڪيترا ڀيرا زيرو گريويٽي چيو ويندو آھي جيڪو غلط آهي 

 گريويٽي ڪنھن بہ شيءَ کي پاڻ ڏا ڇڪيندي آهي ڪجھ ماڻھن جي ذهن هيٺ اسپيس ۾ گريويٽي نہ آهي پر حقيقت ۾ اسپيس ۾ گريويٽي ڪنھن نہ ڪنھن مقدار ۾ موجود هوندي آهي، گريويٽي وٿي سان گڏوگڏ گهٽ ٿيندي ويندي آهي، هي اسپيس ڪرافٽ جي لاءِ ممڪن آهي تہ اهو زمين کان ڪيترو ڏور هليو وڃي تہ انجي اندر موجود خلاباز گهڻي گهٽ گريويٽي محسوس ڪن، پر زمين جي ويجھو مدار ۾ چڪر لڳائيندڙ اسپيس ڪرافٽ ۾ جيڪي شيون ترنديون آهن يا بي وزن محسوس ٿينديون آهن انجي وجھ مائيڪرو گريويٽي نہ آهي، انٽرنيشنل اسپيس اسٽيشن زمين جي ويجھو 200 سو کان 250 سو ميل جي مٿاڇري تي چڪر لڳائي رهيو آهي، ايتري مٿاڇري تي زمين جي گريويٽي ان جي سطح جي مقابلي ۾ 90 سيڪڙو رهجي ويندي آهي، انکي ائين سمجهي سگھجي ٿو، هڪ ماڻهو جنھن جو زمين تي وزن 100 پائونڊ آهي تہ جيڪڏهن اهو ڏاڪڻ لڳائي ڪري 200 ميل مٿاڇري تي وڃي ٿو تہ اتي انجو وزن 90 پائونڊ هوندو

جيڪڏهن انٽرنيشنل اسپيس اسٽيشن تي 90 سيڪڙو گريويٽي پهچندي آهي تہ اتي خلاباز ترندا يا بي وزن ڇو ٿيندا آهن؟ تہ انجو جواب آهي تہ فري فال جي حالت ۾ هوندا آهن هوا جي کوٽ ۾ گريويٽي گھڻين شين ڀلي اهوئي هلڪيون هجن يا وزني هڪئي اسپيڊ سان پاڻ ڏا ڇڪيندي آهي، ڪجھ پارڪن ۾ فري فال جھولا هوندا آهن،  جنھن ۾ هڪ ڪيبن مٿاڇري ٽاور سان جوڙي ڪري ڪرايو ويندو آهي جيڪڏهن ڪو ماڻھون جهولي کان هيٺ ڪرڻ شروع ٿي ۽ انهي مهل ان لمحي انجي سامهون ڪا شيءَ بہ هيٺ ڪرائي وڃي تہ اها شيءَ ان ماڻهو جي سامهون ترندي ڏيکاربي، بلڪل انهي طرح اسپيس ڪرافٽس ۾ ٿيندو آهي، اسپيس ڪرافٽ ان ۾ موجود ماڻهون ۽ سڀ شيون زمين جي طرف پر زمين جي ويجھو ڪري رهيون هونديون آهن، ڇوجو هي سڀ گڏ ڪري رهيون هونديون آهن تہ اسپيس ڪرافٽ جي مقابلي ۾ عملي جا ماڻهون ۽ سڀ شيون ترندي ڏيکاربيون آهن.

زمين جي ويجھو ڪرڻ جو ڇا مطلب؟ 

زمين جي گريويٽي شين کي پاڻ ڏا ڇڪيندي آهي، گريويٽي اسپيس اسٽيشن کي بہ پاڻ ڏا ڇڪيندي آهي، نتيجن هي مسلسل زمين جي طرف ڪري رهيو هوندو آهي، انکان سواءِ هي 17,500 ميل في ڪلاڪ جي رفتار سان بہ حرڪت ڪري رهيو هوندو آهي جيڪڏهن ڪو ماڻهون هڪ بال کي پري اڇلائي ٿو تہ بال هڪ جهڪائو curve بڻائيندي زمين تي ڪرندي زمين جي ويجھو چڪر لڳائيندي اسپيس ڪرافٽ جي رفتار زمين جي جهڪائو جي مطابق مطابقت رکندي آهي، ان وجھ سان اسپيس ڪرافٽ هميشہ زمين جي طرف ڪرندو بہ رهندو آهي ۽ ان سان ٽڪرائيندو بہ ناهي، جنھن طرح مائيڪرو گريويٽي ٻاهر زمين جي ويجهي مدار ۾ بہ موجود هوندي آهي، بلڪل انهي طرح سان انکي زمين تي بہ حاصل ڪري سگهجي ٿو، ناسا ٿورڙي عرصي جي لاءِ مائيڪرو گريويٽي پيدا ڪرڻ جي لاءِ هوائي جهازن جي مدد وٺندو آهي، هوائي جهاز ۾ هي مٿي ۽ هيٺ پيرابولا جي وسيلي حاصل ڪئي ويندي آهي پيرابولا جي اونچائي تي هوائي جهاز جي اندر ماڻهو ۽ شيون 20 کان 30 سيڪنڊ فري فال جي حالت ۾ هونديون آهن ان منظر کي غير رسمي طور تي وومٽ بہ چيو ويندو آهي

ڪوما جي حالت

ڪوما جي حالت

”دريا خان“

ڪوما بيهوشي جي اهڙي حالت آهي جنھن ۾ ماڻھون ردعمل چرپر جو اظهار ناهي ڪندو انکي جڳائجي نٿو سگهجي، انجي وجھ مٿي ۾ ڌڪ يا سدمو لڳڻ سان دماغ ۾ زخم ٿي سگھي ٿو، زهرلي الڪوحل يا دماغ جو انفيڪشن بہ ان جو سبب ٿي سگھي ٿي، ذيابيطس شوگر ۾ ورتل ماڻھن ۾ جيڪر گلوڪوز جو ريشو اوچتو ڪري وڃي يا گھڻو وڌيڪ ٿي وڃي تہ اهو بہ ڪوما جي حالت ۾ وڃي سگهي ٿو، هتي ڏني ويندڙ معلومات خاص ڪري انهن ماڻهن جي لاءِ فائديمند هوندي جن ماڻھن جو ڪو پنھنجو فرد ڪوما جي حالت ۾ آهي،

ڪوما ڇا آهي؟

ڪوما ۾ بيهوشي ٿيندي آهي ۽ دماغ جي سرگرمي گهٽ سطح تي اچي ويندي آهي جيتوڻيڪ اهڙا فرد زندھ هوندا آهن پر انھن کي جڳائجي نٿو سگهجي، اهوئي اهڙي علامت ظاهر ناهين ڪندا جنھن ۾ پتو پئجي سگھجي تہ هو ويجھي ويندڙ ماحول کان آگاھ آهي، 

ائين فرد جون اکيون بند هونديون ۽ ويجھي ماحول ۾ ٿيڻ وارين تبديلين تي ردعمل ظاهر نہ ڪندو، ڪوما جي حالت ۾ فرد عام طور تي آواز يا سور جي صورت ۾ ردعمل ظاهر ناهين ڪندا، ۽ نہ ئي ڪجھ چئي سگهن ٿا، ۽ نہ ئي پاڻ کان حرڪت ڪري سگھن ٿا، انھن کي کنگھ بہ مشڪل سان ايندي آهي، اهوئي خودڪار ساھ کڻڻ جي قابل هوندا آهن، پر ڪجھ فردن کي ساھ جي مشين جي مدد گهربل هوندي آهي، ڪجھ فرد ڪجھ هفتن کانپوءِ جاڳي ويندا آهن جڏهن تہ ڪجھ گهري ڪوما ۾ هليا ويندا آهن، مريض جي سارسنڀال ڪندڙ ڊاڪٽر گهڻو ڪري اهڙي فرد جي شعوري سطح جي باقائدگي سان چڪاس ڪندا آهن، انهي پيماني موجب 3 شين جو جائزو ورتو ويندو آهي،

اک کلڻ جيڪڏهن انگ اسڪور 1 هجي تہ انجو مطلب آهي تہ اکيون کلي ناهين رهيون، ۽ 4 اسڪور جو مطلب آهي تہ اک اوچتو کلي ويندي آهي،

زباني ردعمل جيڪڏهن اسڪور 1 هجي تہ انجو مطلب آهي تہ ڪو زباني ردعمل ناهي ۽ جيڪڏهن 5 هجي تہ اهو الرٽ آهي، ۽ اهو ڳالهي سگهي ٿو،

ٻڌائڻ تي جسماني حرڪت جيڪڏهن فرد ڪا حرڪت نہ ڪري تہ انجو اسڪور 1 هوندو ۽ جيڪڏهن اهو حرڪت ڪري تہ 6 هوندو. 

ڪوما جي حالت ۾ گھڻو ڪري ماڻھن جو اسڪور 8 يا انکان بہ گهٽ هوندو آهي، جيڪڏهن اسڪور گهٽ هجي تہ انجو مطلب هي ٿي سگهي ٿو تہ دماغ کي وڌيڪ نقصان پهتو آهي ۽ واپسي سولي نہ هوندي ڪجھ عرصو ڪوما ۾ ورتل فرد کي (انٽنسو ڪيئر يونٽ) يا آئي سي يو ۾ رکيو ويندو آهي، علاج جي دوران ان عمل کي يقيني بڻايو ويندو آهي تہ حالت نہ بگڙي ۽ ضروري جسماني سرگرمي جاري رهن، جيئن مريض ساھ کڻندو رهي، ۽ انجو ويهڪرو رت نارمل رهي، ان سان گڏوگڏ ڪوما ۾ وڃڻ جي سبب کي ڏور ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي، پوءِ عمومن اهڙي مريض کي اسپتال جي وارڊ ۾ شفٽ ڪيو ويندو آهي، ان دوران مريض جي خوراڪ ۽ انفيڪشن کان بچاءَ لاءِ خاص خيال رکيو ويندو آهي، مريض کي بيڊ تي باقاعدگي سان حرڪت ڏني ويندي آهي تہ جيئن بيڊ تي هڪ ئي حالت ۾ پيل رهڻ سان انجي جسم تي زخم نہ ٿي وڃن، مريض جي جوڙڻ کي آرام سان ورزش بہ ڪرائي ويندي آهي تہ جيئن اهو سخت نہ ٿي وڃي، مريض جي سارسنڀال رکندڙ کي ڇا ڪرڻ گھرجي، مختلف ماڻهن ۾ ڪوما مختلف طرح جو ھوندو آهي، واپسي ٿيڻ تي ڪجھ ماڻهن کي اهڙي لمحا واقعا ياد هوندا آهن جيڪي ان ماحول ۾ ٿيندا هجن، جڏهن تہ ٻين کي ڪجھ بہ ياد ناهي رهندو، جيڪڏهن اوهانجو ڪو پنھنجو ڪوما جي حالت ۾ آهي ۽ اوهان سارسنڀال جي لاءِ اسپتال ملڻ وڃي رهيا آهيو تہ اوهانکي هي ڪم ڪرڻ گهرجن، اهو ٻڌايو تہ اوهان ڪير آهيو، اوهانجو ڏينهن ڪيئن گذريو، ان بابت بلڪل آرامي سان مريض کي ٻڌايو، ياد رکو جيڪو ڪجھ بہ اوهان چئي رهيا آهيو ممڪن آهي مريض ٻڌي رهيو هجي، پنھنجي چاهت، دوستي يا ويجهڙائي جو خيال ونڊيو ان سان گڏ ويهو، هٿ کي آرام سان پڪڙيو يا چمڙي کي آهستي هٿ لاهيو ممڪن آهي ان سان مريض کي سڪون جو احساس ٿي، تحۡقيقن مان پتو پيو آهي تہ ڇهڻ، ٻڌڻ ڏسڻ ۽ سنگھڻ جھڙين بنيادي حواسن کي متحرڪ ڪرڻ سان ڪوما مان واپسي جو امڪان وڌي ويندو آهي، اوهانکي ڪمري ۾ مريض جي پسند واري خوشبو لڳائي سگهو ٿا يا انجي پسند واري دهن گانو ٻڌائي سگهو ٿا، واپسي عام طور تي ڪوما ڪجھ هفتا رهندو آهي جنھن دوران فرد آهستي آهستي جاڳڻ ۽ شعور حاصل ڪرڻ لڳندو آهي پر هي بہ ممڪن آهي تہ اهو وڌيڪ گهري بيهوشي جو شڪار ٿي وڃي ڪجھ ماڻهون ان حالت کان بہ آهستي آهستي نڪري ايندا آهن، جڏهن تہ ڪجھ سالن تائين بهتري طرفان ناهين ايندا، جيڪي ماڻهون ڪوما کان واپس ايندا آهن گهڻو ڪري انهن کي باشعور ٿيڻ ۾ وقت لڳندو آهي ۽ ڏکائي کي منھن ڏيڻو پوندو آهي، ڪجھ ماڻھون جلدي واپس ٿي ويندا آهن ۽ انھن کي لڳندو آهي تہ اهوئي ڪوما جي حالت ۾ هيا، ڪجھ اهڙا بہ هوندا آهن جيڪي دماغ ۾ ڌڪ لڳڻ جي وجھ سان معذور ٿي ويندا آهن، انھن کي فزيو ٿراپي جي ضرورت پوندي آهي، انجي نفسياتي حالت جي جانچ بہ ڪئي ويندي آهي، ڪوما مان واپسي جو دارومدار سبب جي شدت، عمر ۽ ڪوما جي عرصي تي هوندو آهي پيشنگوئي ڪرڻ تقريبن ممڪن ناهي هوندو تہ ڪوما ڪيترو عرصو رهندو 

        

خواب جانورن جا ۽ انسانن جا

خواب جانورن جا ۽ انسانن جا

”امتياز علي“

هڪ ڏينهن ۾ اسان جو دماغ ٽن وڏين مختلف شعوري حالتن مان گذرندو آهي. هڪ اها جنهن ۾ اوهان هن وقت آهيو. جيڪڏهن اوهان جي دماغ تي اليڪٽروڊ لڳائي ڪري برين ويو، دماغ لهرون ڏسي سگهجن تہ هر سيڪنڊ ۾ ٽيھ کان چاليھ ڀيرا مٿي ۽ هيٺ ٿينديون رهنديون جيئن تيز دهل وڄي رهيو هجي. 

ان کي فاسٽ فريڪونسي برين ايڪٽيويٽي چيو ويندو آهي. هي پيٽرن بي خيالو ٿيندو. معنيٰ جيڪڏهن ان کي آواز ۾ تبديل ڪيو وڃي (جيڪو ڪري سگهجي ٿو) تہ ان تي ناچ نٿو ڪري سگهجي. ڪو وزن نہ آهي. جڏهن کٽ تي پاسا ورائيندي اوهان ننڊ ۾ هليا ويا تہ هي شعوري حالت ۾ ٿيڻ واري هڪ تبديلي آهي، ان وقت برين ويوز هڪ وڏي ترتيب وار پر سست پيٽرن ۾ هليون وينديون. هي ريم (NREM) ننڊ آهي. ان ۾ اوهان جو شعور آف ٿي ويو. ٽين حالت اها آهي جڏهن اوهان خواب ڏسي رهيا هجو. ان وقت اک تيزي سان هلندي رهندي آهي. ان کي ريپڊ آئي موومينٽ ريم (REM) ننڊ چيو ويندو آهي. هي دماغ جي ايڪٽيويٽي جاڳڻ واري حالت جي ويجهو ويجهو هوندي آهي. ننڊ تي ريسرچ ڪرڻ وارا سولائي سان ٻڌائي سگهن ٿا تہ ڪڏهن خواب شروع ٿيو ۽ ڪڏهن ختم. هڪ رات ۾ سمهڻ وقت نوي منٽ جي سائيڪل ۾ ريم ۽ نان ريم سليپ جو سائيڪل هلندو آهي.

ٻين جاندارن ۾ بہ ائين ئي آهي!؟ 

جيترن بہ جاندارن ۾ اسان پيمائش ڪري سگهون ٿا، انهن مان سڀئي نان ريم جي ننڊ جي حالت جو تجربا ڪندا آهن. پر ڪيڙا، خشڪيءَ ۽ پاڻي ۾ رهندڙ جانور مڇيون ۽ گهڻو رهڙيندڙ جانور ريم جي واضح حالت ۾ داخل ناهن ٿيندا. پکي ۽ مماليا پوري طرح تي ريم جي حالت ۾ داخل ٿيندا آهن. معنيٰ تہ هي خواب ڏسندا آهن. ان مان ظاهر هي ٿيندو آهي تہ ارتقا جي تاريخ ۾ خواب جي انٽري ڪجھ دير کان ٿي هئي. 

ان ۾ الڳ سامونڊي جانور وهيل ۽ ڊولفن آهن. ان جي هڪ سُٺي وجھ سمجھ ۾ ايندي آهي. ريم ننڊ جي دوران اسان جو جسم مڪمل طور تي فالج ٿي ويندو آهي. ائين هئڻ انهي ڪري ضروري آهي تہ جيئن اسان خواب جي منظرن تي ايڪشن پنهنجي ٻانهن ۽ ٽنگن کان نہ وٺو. انهن کي سطح تي اچي ڪري ساھ بہ کڻڻو پوندو آهي. جيڪڏهن هي مڪمل طور تي فالج ٿي وڃن تہ ٻُڏي ويندا.

جيڪڏهن اسان هڪ ٻئي طرح جو گروپ ڏسندا آهيون جنهن ۾ فرسيل جهڙا مماليا جانور آهن جيڪي ڪجھ وقت سمنڊ ۾ هوندا آهن ۽ ڪجھ وقت پاڻي ۾. جڏهن هي زمين تي هوندا آهن تہ انهن جي ننڊ ۾ ريم ۽ نان ريم ٻئي هوندا آهن، جڏهن هي سمنڊ ۾ سمهندا آهن تہ نان ريم يا بلڪل ختم ٿي ويندي آهي يا پهريان کان ڏهين حصي کان بہ گهٽ رهجي ويندي آهي. جڏهن خشڪيءَ تي ايندا آهن تہ پوءِ ريم ننڊ شروع ٿيندي آهي.

ڪنهن وقت اڳ خيال هو تہ بيدا ڏيڻ وارا مماليا جيئن تہ پلاٽيپس ريم ننڊ ناهن رکندا. پر پوءِ خبر پئي تہ هي بہ رکندا آهن، پر ان جو هڪ مختلف ترجمو آهي. ان جو ڪورٽيڪس (دماغ جي ٻاهرين سطح وارو حصو) ان ننڊ جون لهرون ناهي رکندو پر جڏهن ان کي غور ڪري ڏٺو ويو تہ دماغ جي بنياد تي خواب واري ان ننڊ جي خوبصورت برقي ايڪٽيويٽي نظر آئي ۽ هي ڪنهن ٻئي مماليا کان وڌيڪ هئي.

خواب واري ننڊ جي هڪ شڪل تازو هڪ آسٽريلين سانڍي ۾ نظر آئي آهي.

نان ريم ننڊ جي ارتقائي تاريخ گهڻي پراڻي آهي پر ڇا هي ننڊ خواب واري ننڊ کان اهم آهي!؟ ان جو جواب انڪاري ۾ آهي. اسان تيزي سان دريافت ڪري رهيا آهيون تہ ان جي اهميت گرم رت وارن جانورن جي جسم جي گهڙن فنڪشنز ۾ آهي. جذبات جي قاعدي، يا ياداشت جي جماعت، تخليقي صلاحيت، جسم جي گرمي پد جي قاعدي ۽ دل جي صحت جو ان تي اثر پوندو آهي.

ننڊ اهڙي شيءِ آهي جنهن ۾ انسان سڀني ايپس کان بلڪل مختلف آهي. نيو ورلڊ ۽ اولڊ ورلڊ منڪي ۾ سڀني جون ننڊون ڏھ کان پندرهن ڪلاڪن جي دوران آهي ۽ سڀني پرائميٽ ۾ خواب واري ننڊ جو دورانيو نو سيڪڙو آهي.  انسان جي ننڊ اٺ ڪلاڪ آهي ۽ خواب واري ننڊ جو درجو ويھ کان پنجويھ سيڪڙو آهي. تقريبن تمام پرائميٽ وڻن جي ٽامن تي يا گهر ٺاهي سمهندا آهن. گريٽ ايپ پنهنجو گهر هر روز ٺاهيندا آهن. جڏهن تہ انسان زمين تي سمهندا آهن (يا ان کان ٿورو مٿي کٽ، وغيرھ تي). 

زمين تي سمهڻ جو مطلب هي هو تہ خطرا وڌيڪ هئڻ جي ڪري ننڊ جو دورانيو گهٽ ٿي ويو. فطرت جو خوبصورت حل ننڊ جو وڌيڪ گهرو ٿيڻ هو. ان ڪري خواب وارو حصو وڌي سگهندو هو. ڪرڻ جو خطرو نہ هئڻ جي وجھ جي ڪري خواب وارو حصو وڌڻ جو مثبت واسطو تخليقي صلاحيت ۽ جذباتن سان آهي. انسان جي هڪ وڏي خاصيت ان جو شوشل هئڻ آهي. خواب واري ننڊ جذبات ۽ شڪلن کي سُڃاڻڻ جي لاءِ ضروري آهي. هي ان خواب واري حصي جي ننڊ جي وجھ سان ممڪن ٿيو. گهٽ پر گهري ننڊ مان ضرورت پوري ڪرڻ جو مطلب هي رهيو آهي تہ جاڳڻ جي وقت ۾  گهڻائي سان جاڳڻ واري شعوري حالت جي لاءِ گھڻو وقت ملي ويو. تخليقي صلاحيت ۾ بهتري، بهتر معاشرتي واسطا ۽ موجود هئڻ وارو گھڻو وقت.......

خواب تہ ڪيترائي جانور ڏسندا آهن پر انسانن جهڙا نہ. تہ جيڪڏهن چمپينزي يا گريٽ ايپ يا ڪو بہ ٻي قسم چنڊ تي ناهي پهچي سگهي، ڪمپيوٽر ناهي ٺاهي سگهي، ويڪسين ايجاد ناهي ڪري سگهي تہ ان ۾ هڪ وجھ اسان جا خواب آهن. ۽ هي اصطلاح وارا ناهن، سمهڻ ۾ ڏسڻ وارا خواب آهن...!!!

وائرس اڄ ۽ ڪالھ

وائرس اڄ ۽ ڪالھ

ترجمو : دريا خان

Add caption

هڪ شڪاري جھنگ مان مليو، هڪ هٿ ۾ بندوق، هڪ ۾ شڪار ٿيل ڀولڙو، اهو ڪيمرون ۾ پنھنجي ڳوٺ ۾ داخل ٿيو، هي منظر روزاني جو آهي جيڪو ڳوٺن ۾ جاري رهندو آهي، خالي آفريڪا ۾ نہ، سڄي دنيا ۾ شڪاري جهنگلي جانورن کي ماريندا آهن ۽ انھن کي گهر ۾ پنھنجي ڀاتين جي کاڌي جي لاءِ يا ويڪرو ڪرڻ جي لاءِ کڻي ايندا آهن، اڄ ان منظر ۾ موڙ اچڻو آهي، شڪاري انکي پنھنجي زال جي حوالي ڪيو تہ اها انجو گوشت بڻائي، انجي زال ڪٽڻ کانپوءِ انجون ٽنگون هڪ لفافي ۾ وڌيون جنھن تي پنج دائرا بڻيل هيا، هي بيگ سائنسدانن جي هڪ ٽيم جي حوالي ڪري ڇڏيو جيڪي اهو کڻڻ آيا هيا، هي” گلوبل وائرل “ جي ٽيم آهي جيڪا ان ۾ موجود وائرس جو چڪاس ڪندي

ان عالمي گروپ جو ڪم اچڻ وارين وبائن جو مقابلو ڪرڻ جو هو، ڪڏهن ڪنهن ڏينهن ڪو وائرس ظاهر ٿيندو، جيڪو وڏي پيماني تي تباهي مچائيندو، ايئن ڪيترا ڀيرا ٿيندو رهيو آهي، ۽ ٿيندو رهندو، ان ٽيم جو ڪم اچڻ وارن خطرن جي اڳواٽ تياري ڪرڻ هو

هي ٽيم ان وائرس جي کوجنا ۾ آهي جيڪو ممڪن طور تي جانورن مان انسانن ۾ اچي سگهن ٿا، انھن کي ڏسڻ جي سٺي جڳھ جانور آهن، جيئن تہ ھي ڀولڙو جنهن کي ڪيمرون جي شڪاري شڪار ڪيو 

هي ادارو 2007ع ۾ آمريڪي وائرولوجسٽ نيٿان وولف قائم ڪيو- چين، ڪيمرون، گانگو، ملئيشيا، مڊغاسڪر سميت ڪيترن ملڪن ۾ سو کان وڌيڪ سائنسدان هي ڪم ڪندا هيا

عالمي وبائن تي ڪيتريون بالي وڊ فلمون ٺهي چڪيون آهن، Andromeda Strain ۾ هڪ شهابو، خلائي پٿر ڪرندو آهي ۽ نئي بيماري کڻي ايندو آهي، Outbreak ۾ آفريقا کان آيل ڀولڙو ڪيلي فورنيا جي شهر ۾ تباهي مچائيندو آهي، ۽ شهر کي بم سان ختم ڪرڻو پوندو آهي، Days Later 28 ۾ وائرس متاثرن کي قاتل پاگلن ۾ بدلي ڇڏيندو آهي، Contagian ۾ دنيا ڪورونا وائرس جو شڪار ٿيندي آهي، ويڪسن دنيا کي بچائي وٺندي آهي.

حقيقت انھن خيالي ڪھاڻين جهڙي ناهي، انکان وڌيڪ خوفناڪ آهي، مختلف جانورن کان انسانن تائين وائرس ٽپو لڳائي رهيا آهن، پوئينء صدي ۾ ڪيتريون بيماريون اهڙيون آيون آهن، ايڇ آئي وي جيڪا چمپنيزي کان آيو ۽ رت جي رت سان رابطي سان ڦهليو، SIVcpz وائرس انسان ۾ HIV جي صورت ۾ گهر ٺاهيو. 

هڪ ڀيرو هي انسانن ۾ اچي وڃن تہ جلدي ناهين ڦھلجي ويندا، هي سولو نہ آهي، ۽ هي وائرس انسانن ۾ ڪيترا ڀيرا ايندا آهن، ڪڏهن ڪنھن ۾ گهر ڪندا آهن، ميوٽيٽ هوندا آهن، پوءِ وبا وڏي هوندي آهي نظر ايندي آهي 

ايڇ آئي وي جي ان جمپ جو انجي سٺ سال کانپوءِ پتو لڳو، جيڪڏهن اهو پهريان پتو لڳي وڃي جڏهن اهو خالي ٿوري علائق تائين محدود هئي، ڪجھ سو ماڻھن تائين، ڪروڙين زندگيون بچائجي سگھجن پيون

هاڻي اسان بيماريون جلد سڃاڻپ ڪري وٺندا آهيون، 2002ع ۾ هڪ چيني هاري اسپتال داخل ٿيو ۽ تيز بخار کانپوءِ مري ويو، ان علائقي جي ٻين ماڻهن ۾ علامتون نظر اچڻ لڳيون، هڪ هانڪ ڪانگ جو بزنس مين ان بيماري کان متاثر ٿيو ۽ جهاز رستي ۾ لاهيڻو پيو، ۽ انھن جي اتئي موت ٿي وئي، دنيا ۾ هي ڪورونا وائرس جي پھرين ماريندڙ وبا هئي، جنھن ۾ مرڻ جو امڪان ڏھ سيڪڙو هو، اها سارس جي وبا هئي 

ايڇ آئي وي جي تجربي کان فائدو وٺندي ڪجھ مهينن ۾ سارس جو ارتقائي وڻ ۽ تاريخ بڻائجي چڪي هئي، چمڙي کان مشڪ بلاوٗ جي سفر جو خبر ٿي وڃي جي پوءِ انجي خطرن جو علم ٿيو، وقت سر اپاءُ وٺڻ سان انکان ٿيڻ وارين فوتگين جو انگ نو هزار رهيو

نيپاھ وائرس جيڪو دماغ ۾ سوڄ پيدا ڪندو آهي، ڏکڻ اُتر ايشيا ۾ چمڙي سان آيو 

ايبولا خوفناڪ بيماري آهي، انجو شڪار ٿيڻ وارو پنهنجي منھن، نڪ ڪن، اکين مان رت نڪرڻ کانپوءِ مري ويندو آهي، هڪ کانپوءِ ٻيو شڪار، ڇوجو هي پاڙ کان پنھنجي ميزبان کي ختم ڪندو آهي، انڪري وبا وڌيڪ ناهي ڦهلجندي، اها ڪيترن ورهين جي لاءِ ختم ٿي ويندي آهي 

انسان جهنگن ۾ وڃي رهيا آهن، وڻڻ جي ڪاٺي لاءِ، ڊکڻ جي لاءِ، نيئن ٻنين جي لاءِ، اتي جانور ڪيترن ملين سال کان وائرس سان گڏ رهي رهيا آهن، انھن جي اڳتي ٻئي جڳھ وڃڻ جي امڪان ۾ وڌارو ۽ خطرو وڌيڪ ٿي رهيو آهي، اسان وائرس جي دنيا کي وڌيڪ نٿا ڄاڻون، پر ها اهو ڄاڻون ٿا تہ وبائون اينديون آهن 

ايبولا جهڙا وائرس خوفناڪ لڳن پر هي انسانن جي لاءِ ايترو وڏو خطرو ان وجھ سان ناهين، وڏو خطرو انن سان آهي جيڪي ڦهلجڻ جا ماهر آهن، وقت کان پهريان سڃاڻپ ۽ وقت اچڻ تي وڏا ايڪشن نقصان کي گهٽ رکي سگهن ٿا 

سارس ڪورونا وائرس 2 انسانن ۾ 2009ع ۾ آيو، پنھنجي خاصيتن سبب هي عالمي پيماني تي گهڻي وڏي جاني نقصان جو سبب بڻجي سگهي ٿو، پر جتي اسانجي رهڻ جو طريقو وبائون کڻي اچڻ جو خطرو وڌائي رهيو آهي، اتئي ان سان مقابلو ڪرڻ جي لاءِ اسانجا جا ھٿيار ڏينھو ڏينهن بهتر ٿي رهيو آهي، نئي بيماري جي ۽ انجي وجھ جي گھڻي جلدي سڃاڻپ ڪري ورتي آهي، پتو پيو تہ ھي ڪھڙو وائرس آهي، ۽ گھڻي جلدي انجي خبر دنيا کي بہ پئجي وئي، انجي ڦهلجڻ ۽ پکڙجڻ کي روڪڻ جي طريقن جو علم هو، جلدي ئي هي سڄي دنيا ۾ اهوئي طريقا اپنايا ويا، عام زندگي جي مطالعي ان وائرس جي اڳتي وڌڻ ۾ گھڻي رنڊڪ وڌي آهي 

وائرس مقابلو انسان، انسان کي هاڻي ڪاميابي حاصل آهي، چين جو ڪورونا وائرس ۽ آمريڪا جو ڪورونا وائرس پاڻ ۾ معلومات جي ڏي وٺ نٿا ڪري سگهن، چيني ۽ آمريڪي ڪري سگهن ٿا، اطالوي ڊاڪٽر جو ميلان، اٽلي مان پتو ڪندا آهن، انجو فائدو کڻندي ايراني ڊاڪٽر تهران ۾ ڪنهن جي زندگي بچائي سگهن ٿا، جيڪا پاليسي ڪوريا ۾ ڪامياب رهندي آهي انکي برطانيا ۾ اپناجي سگھجي ٿو، هي پاڻ ۾ رابطي جي طاقت آهي، جيتوڻيڪ ان نئي وائرس کان ٿيڻ واريون فتگيون وڏي انگ ۾ ٿينديون،  ڌاڳ معاشرتي تي انجا لڳايل زخم وڏا هوندا، 

پر عالمي سهڪار ڀروسو ۽ عمل هي ممڪن بڻائي سگهن ٿا تہ ھي وبا ايندڙ تاريخ ۾ هڪ فٽ نوٽ هجي 

جيڪڏهن معلومات جي ونڊ نہ هجي ها تہ، پتو نہ هجي ها تہ ڪورونا ڇا آهي، وقت سر اپاءُ نہ ورتا وڃن ها تہ هن وقت تائين وڏو جاني نقصان ٿي چڪو هجي ها ۽ ويڙھ اڃان جاري آهي، وائرس مقابلو انسان، ڪورونا وائرس جي هاڻوڪي وبا ان قديم تڪرار جو هڪ ٻيو باب آهي 

مليريا جي پهرين ويڪسين

مليريا جي پهرين ويڪسين

”امتياز  علي “

مليريا پراڻي بيماري آهي. اسان کي کپي ها تہ اسان ان کي سمجهون ها پر هي هر سال پنج لک ماڻهن جي موت جي وجھ بڻبي آهي ان ۾ گھڻو انگ ٻارن جو آهي . ان سان مرض ٿيڻ جي وجھ اها آهي تہ اڃان تائين ان جي خلاف ڪم ڪندڙ ويڪسين ٺاهڻ مشڪل ثابت ٿيو آهي. مئي 2019ع ۾ صحت جي عالمي اداري اعلان ڪيو تہ آخرڪار مليريا جي ويڪسين ريگوليشن جون رُڪاوٽون پار ڪري منظور ٿي وئي آهي ۽ آفريقا جي ملڪ مالاوي ۾ ڏني پئي وڃي. پروگرام ۾ شامل ٿيڻ وارو ٻيو ملڪ هو ۽ سيپٽمبر 2019ع ۾ ڪينيا ۾ انجي شروعات ڪئي وئي، ان پائلٽ پروگرام ۾ هي ٻن سالن کان گهٽ عمر جي  ٻارن کي ڏني ويندي ۽ اها هڪ سال ۾ انهن ٽن ملڪن جا ساڍا ٽي لک ٻار ان پروگرام جو حصو هوندا. مليريا جو راتو رات خاتمو تہ نٿا ڪري سگهون پر جيڪڏهن هي سڀ ڪجھ ٺيڪ هلندو رهيو تہ  مليريا جي خلاف جنگ ۾ اها ويڪسين هڪ اهم هٿيار هوندو.

مليريا جي خلاف ويڪسين جي تياري جون ڪوششون ڪيون پئي ويون پر انهن کان پهريان ڪو بہ انهي مرحلي تائين پهچي نہ سگهيو. RTS,S نالي ان ويڪسين کي تيار ڪرڻ ۾ 30 سالن کان وڌيڪ وقت لڳو آهي. ان جا جانورن تي تجربا، انسانن ۾ حفاظت ۽ اثرائتو رهڻ جا تجربا ۽ سڀني مرحلن کان گذارڻ کانپوءِ اهو ممڪن ٿيو تہ ان کي پائلٽ ڪرڻ جو وڏو فيصلو ڪري سگهجي.

هي ويڪسين گھڻي ڀاڳي ڪمال جي تہ ناهي.  ڪيلنيڪل ٽرائل ٻُڌائين ٿا تہ هي چاليھ سيڪڙو اثر رکندي آهي. ( خسري جي ويڪسين هڪ ڊوز کانپوءِ %93 سيڪڙو فيصلو جڏهن تہ ٻن ڊوزن کانپوءِ %97 سيڪڙو اثرائتو آهي). اثرائتو ٿيڻ جو هي گهٽ عدد جڏهن پهريون ڀيرو پڌرو  ٿيو تہ ڪيترن سائنسدانن جي لاءِ حيران ڪندڙ هو. ۽ ان ويڪسين جو مسئلو صرف هي عدد ناهي. چاليھ سيڪڙو تائين پهچڻ جي لاءِ ٻارن کي ٽي ڊوز ۽ هڪ بوسٽر جي ضرورت آهي. جنهن جو مطلب هي آهي تہ اهو يقيني بڻائڻ تہ ٻار ان ڪورس کي مڪمل ڪري سگهن، ايترو سولو ناهي. ۽ هي انهن ٻارن تي سڀ کان سُٺو ڪم ڪندو آهي جنهن جي عمر پنج مهينن کان 17 مهينن جي ويجھو هجي.

پر صحت جي ماهرن ان مان وڏي اميد رکن ٿا تہ هي ڏھ هزار ٻارن جون زندگيون بچائي وٺندي. ۽ حقيقت اها آهي تہ ان کان بهتر هٿيار اسان وٽ آهي ئي ڪون. ڇو تہ مليريا جي ويڪسين ٺاهڻ گهڻو مشڪل ڪم آهي ۽ ان جي پڻ وجھ آهي.

پهريان هي تہ مليريا جي ويڪسين تي تحقيق فارمسيوٽيڪل ادارن جي لاءِ پرڪشش ناهي. هي بيماري دنيا جي غريب علائقن ۾ وڌيڪ آهي. هي اڻ وڻندڙ حقيقت آهي. جن ملڪن ۾ هي وڏو مسئلو آهي، اتي ادارا اها صلاحيت ۽ وسيلا نٿا رکن تہ هي ڪم پاڻ ڪري سگهن ۽ فنڊنگ جي لاءِ عالمي ادارن تي آسرو ڪرڻو پوندو آهي.

ٻيو هي تہ جنن ان تي وقت ۽ وسيلا لڳايا آهن، انهن کي هڪ کانپوءِ ٻين رڪاوٽن کي منهن ڏيڻو پوندو آهي.

مليريا سڄي عمر جي لاءِ اميونٽي ناهي ڏيندو. يعني اوهان کي مليريا ٿي وڃي تہ سڄي عمر ان کان محفوظ نہ ٿي ويندا. اهڙين بيمارين جي ويڪسين ٺاهڻ سولو نہ آهي. ڇو تہ ويڪسين جو بنيادي اصول هي آهي تہ اها ڪنهن شخص جي مدافعتي نظام کي بيمار ڪرڻ کان سواءِ متحرڪ ڪندي آهي تہ جيئن سڄي عمر ان بيماري کان محفوظ رهي سگهن. گهڻو ڪري ويڪسين بيماري جي گهٽ ۽ بہ اثر ڊوز ڏيندي آهي. مدافعتي نظام ان کي سُڃاڻي وٺندو آهي ۽ ان جي خلاف اينٽي باڊيز ٺاهي ڇڏيندو آهي. اينٽي باڊيز واءِ جي شڪل جي پروٽين آهي جيڪا شين سان گڏ سختي سان چنبڙي ويندي آهي ۽ مدافعتي نظام انهن کي تباھ ڪرڻ جو اشارو ڪندو آهي. جيڪڏهن جسم ڪنهن خاص پيٿوجن جي خلاف اينٽي باڊيز هجن تہ اچڻ واري انفيڪشن جي خلاف ان کي استعمال ڪري سگهجي ٿو.

پر مليريا جي خلاف هي دفاعي ۽ ڪارآمد ناهي رهندو. ان جي هڪ وجھ هي آهي تہ ڪنهن وائرس يا بيڪٽيريا سان ناهي ٿيندو. هي پلازموڊيم جينس جي ڪجھ قسمن جو ڪم آهي. هڪ گهرڙي جاندار هڪ عام پيٿوجن جي مقابلي ۾ الهاءِ گهڻا ڳجھا آهن. ۽ نہ صرف مليريا گهڻئي قسمن جو ڪم آهي بلڪي هڪ قسم جي پنهنجي اندر گهڻئي طرهن جا فينوٽائپ آهن. ۽ هر فرد ۾ هئڻ وارو مليريا جو سبب ٺهڻ وارو پيٿوجن جي شڪل مختلف ٿي سگهي ٿي، جنهن جي وجھ سان مدافعتي نظام جي لاءِ ان جي سڃاڻپ ٺيڪ طريقي سان ڪرڻ مشڪل ٿي ويندو آهي.

انهن جي زندگي جو سفر ڳجهو آهي جيڪو انساني جسم جي مختلف عضون ۽ مڇر جي جسم ۾ مڪمل هوندو آهي. انسانن کي ان جو انفيڪشن ان وقت ٿيندو آهي جڏهن اهڙو مڇر ان کي چڪ هڻي جنهن ۾ پلازموڊيم آهي. پوءِ هي جگر ۾ وڃي ڪري ڪجھ دير لاءِ گهر ٺاهيندا آهن. هتي وڌندا آهن ۽ پنهنجي تعداد ۾ اضافو ڪندا آهن. هي هفتن کان سالن تائين بہ خاموش رهي سگهن ٿا ۽ پوءِ پنهنجو منھن رت جي ڳاڙهين خلين ڏا ڪندا آهن. اتان انهن جي وڌڻ جو طريقو مختلف هوندو آهي ۽ ان عمل جي دوران هي ان خلين کي ماري ڇڏيندو آهي.

مليريا جي اها اسٽيج آهي جڏهن علامتن جي ظاهري ٿيندي آهي ۽ هي ماري بہ سگهي ٿو. هر اسٽيج تي پلازموڊيم جي شڪل مختلف هوندي آهي ۽ ڪا هڪ اينٽي باڊي ناهي جو سڀني سان گڏ چنبڙي وڃي.

هي فيصلو ڪرڻ تہ مدافعتي نظام کي ان مان ڪهڙي اسٽيج جي تربيت ڪرائي وڃي، سولو ناهي. اها ئي وجھ آهي تہ مليريا جي ويڪسين هڪ وڏو چيلينج آهي ۽ اها ئي وجھ آهي تہ RTS,S ايتري حوصلو ڏيندڙ خبر آهي.

هي بيماري پيدا ڪرڻ واري ان قسم خلاف بچائيندي آهي جيڪا سڀ کان گهڻي خطرناڪ آهي. ۽ ائين ڪرڻ جي لاءِ هڪ پروٽين جي خلاف اينٽي باڊي پيدا ڪرڻ ۾ مدد ڪندي آهي جيڪا سي ايس پروٽين آهي. پلازموڊيم هي پروٽين مليريا جي پهرين اسٽيج جي وقت نيڪال ڪندا آهن جڏهن هي جگر جي اندر هوندا آهن ۽ هي پروٽين ان جگر جي خلين ۾ پهچڻ ۾ مدد ڪنديون آهن. هي صرف چاليھ سيڪڙو اثرائتو ان ڪري آهي تہ اها پروٽين جي هڪ خاص قسم کي ٽارگيٽ ڪري سگهي ٿي. جيڪا پيراسائٽ هي استعمال ناهن ڪندا، ان جي خلاف وڌيڪ اثرائتي ناهي.

بيماري جي ان اسٽيج کي ٽارگيٽ ڪرڻ جو مطلب هي آهي تہ هي پيراسائٽ جگر ۾ رهندڙ ناهن، ٿي سگهندا. پوءِ رت ۾ ناهن وڃي سگهندا ۽ مليريا جي بيماري ناهن ڪري سگهندا.

گهڻن ئي سائنسدانن جو خيال آهي تہ ٽارگيٽ ڪرڻ جي لاءِ بهترين پروٽين ناهي. اهي ماڻهو جنن ۾ وري وري مليريا ٿي وڃڻ جي سبب ان جي خلاف اميونٽي پيدا ٿي ويندي آهي، انهن جو مدافعتي نظام ان پروٽين تي حملو ناهي ڪندو. جيڪڏهن اهو صحيح آهي تہ ان جو مطلب هي آهي تہ ڪنهن ڏينهن ان ويڪسين سان گڏ واڌاري ويڪسين تيار ٿيڻ جو امڪان آهي. ٻنهين کي الڳ الڳ ڏيڻ سان ان بيماري جي خلاف تمام سٺي طريقي سان بچاءُ ڪري سگهبو.

پر اڃان ڊاڪٽر اهو استعمال ڪري رهيا آهن جيڪو موجود  آهي. هن وقت مليريا تقريبن هر ٻن منٽن کانپوءِ هڪ ٻار جي موت جو سبب بڻجندو آهي. ۽ هي خوفناڪ لڳڻ وارو عدد پهريان کان وڌيڪ بهتر آهي. الهائي زندگيون حفاظتي قدم جيئن تہ مڇرن کي پري رکڻ وارين شين، مڇرداني ۽ مڇرن جي موسم ۾ ڪيڙا مار دوائن جي استعمال کان بچايون پيون وڃن. ان بيماري جي خلاف هڪ ٻيو هٿيار، ٿي سگهي ٿو الهائي وڌيڪ اثرائتو نہ بہ هجي، گھڻو وڏو فرق وجهي سگهي ٿو.

جيڪڏهن مالاوي، ڪينيا ۽ گهانا ۾ فوتگيون روڪڻ ۾ مدد ٿي تہ مليريا ويڪسين گهڻن ملڪن جي هيلٿ پروگرامز جو مستقل حصو بڻجي سگهي ٿو. ۽ ان جي ڪارآمد هئڻ جا سبب ان کي ايتري فنڊنگ ملي سگهي ٿي تہ تحقيق جي رفتار تيز ڪري سگهجي. ان ٽن ملڪن ۾ پائلٽ پروگرام جي بنياد پورائي 2023 ۾ ٿي سگھي ٿي 

جڏهن تہ هي ويڪسين هر مسئلي جو حل ناهي پر هڪ پير خطرناڪ بيماري جي خلاف هڪ اهم وٿي آهي.